ŚWIĘTY WOJCIECH
| < Poprzednie | Następne > |
ŚWIĘTY WOJCIECH (Sankt Albrecht), część jednostki pomocniczej Gd. (q administracyjny podział) Orunia – Święty Wojciech – Lipce, nad q Kanałem Raduni i q Radunią (płynącymi tu równolegle), w odległości 7 km od dawnych fortyfikacji miejskich q Starego Przedmieścia. Do XIII w. pierwotna nazwa osady przypuszczalnie Dąb (Quercus). W dokumentach kościelnych jeszcze do sekularyzacji dóbr 1772 używano formy złożonej: Sanctus Adalbertus ad Quercum. Od płn. graniczy z gd. osiedlami q Lipce i q Maćkowy, sięgając Obwodnicy Południowej, od zach. ze Straszynem, od płd. z Rotmanką i Pruszczem Gd., od wsch. z q Niegowem i Radunicą, wchodzącą w skład Pruszcza Gd. W obrębie Św. W. wyróżnia się jako podjednostki także dawny majątek Ostróżek (q benedyktyni) oraz Plebankę. Od najdawniejszych czasów przechodził tędy gł. szlak handlowy z południa Polski nad Zatokę Gd. (ob. szeroka, dwupasmowa arteria, q Trakt św. Wojciecha). Opinie o dawnym miejscu kultowym we wsi Dąb, o przebywaniu tu w 997 q św. Wojciecha, są powtarzanymi od XVI w. legendami, niemającymi nic wspólnego z prawdą historyczną. Odkryty w XIX w. wielki skarb monet (rzekomych ofiar składanych w miejscu pogańskiego kultu) okazał się podrzuconą przez lokalnego pasjonata historii q Josepha N. Pawłowskiego jego własną kolekcją numizmatyczną. Być może już pod koniec XII w. przybyli tu q benedyktyni z Mogilna. Zakonnicy założyli prepozyturę i ok. 1222 zbudowali kościół pw. q św. Wojciecha. W 1306 (1315?) wieś Św. W. stała się częścią uposażenia tej prepozytury. W 1327 opat mogileński Jan nadał niejakiemu Selleco karczmę we wsi wraz z 2 chełmińskimi morgami ogrodu z rocznym zobowiązaniem 1 grzywny czynszu. W Św. W. w czasach krzyżackich funkcjonował należący do Krzyżaków duży młyn zbożowy, postawiony ok. 1340 nad świeżo wybudowanym Kanałem Raduni. Gdy kanał przedłużono do Gd., młyn ok. 1364 przeniesiono na q Stare Miasto (q Wielki Młyn). W 1446 q szpital św. Elżbiety otrzymał jako zastaw za pożyczkę w wysokości 100 grzywien 2 włóki łąki w Św. W., 1551 przejął je na własność, a 1555 sprzedał burmistrzowi q Constantinowi Ferberowi. Graniczyły one z 4 włókami ziemi, należącymi do kośc. św. Wojciecha, które dały później początek Plebańskiej wsi Św. Wojciech (Pfarrdorf St. Albrecht), zwanej po pol. Jurysdykcją Proboszczowską, a ob. q Plebanką, nadanymi (zatwierdzonymi) parafii 1579 przez bp. Stanisława Karnkowskiego. Była to cz. gruntów w sąsiedztwie kościoła po zach. stronie kanału, obecnie m.in. cmentarz i ogródki działkowe, ale także domy wokół świątyni. Dom zakonny benedyktynów wygasł tu już przed końcem XV w. W 1516 wieś ucierpiała wskutek wylania Raduni i jej kanału. Pierwotny kośc. św. Wojciecha spłonął 1537. W 1541 opat Andrzej Łopieński z Mogilna, w ramach wymiany dóbr, przekazał posiadłości opactwa pod Gd. biskupom włocławskim w zamian za dziesięciny biskupie z Opatowic, likwidując tym samym benedyktyńską prepozyturę. W 1575 bp S. Karnkowski wybudował nowy, murowany kościół oraz odnowił q kaplicę św. Wojciecha na Wzgórzu św. Wojciecha. W 1580 za zgodą bp. Karnkowskiego szlachcic Jakub Gierkowski otworzył we wsi gospodę. W 1589 powstał spór między bp. włocławskim Hieronimem Rozrażewskim a q Radą Miejską Gd. o parkan przy kośc. nad Kanałem Raduni. W 1641 szlachcicowi Johannowi Wolfowi von Lüdinghausen bp włocławski Maciej Łubieński zezwolił na postawienie młyna na gruncie Plebanki. Od 1685 pojawiły się zwyczajowe procesje odpustowe w uroczystość św. Wojciecha (23 kwietnia), początkowo tylko ze q Starych Szkotów, od 1928 z Gdańska. Uroczystościom odpustowym towarzyszył doroczny jarmark, w XIX w. nazywany Albertus-Markt. W pocz. XVIII w. w osadzie istniał także szpital, do którego na pewien czas przeniesiono szkołę (1703), 1710 wybudowano ponownie osobny budynek szkolny. Od 1711 ulokowano we wsi konwent q misjonarzy św. Wincentego à Paulo, którzy objęli stałą pieczą parafię, a na ich potrzeby (i potrzeby parafii) przeznaczono Jurysdykcję Proboszczowską (Plebankę). W 1736 było na niej ogółem 46 budynków mieszkalnych. W XVIII w. był tam także browar i inne budynki gospodarcze. W 1726 zakonnicy otrzymali od bp. włocławskiego Krzysztofa Antoniego Szembeka przywilej na założenie na tym gruncie karczmy (potwierdzony 1741). Część wsi, należąca bezpośrednio do biskupów, posiadała samorząd z wójtem i dwojgiem ławników, zbierających opłaty na rzecz biskupa i wpłacających je do kasy w St. Szkotach. W 1645 było tam 12 ogrodów z domami i 2 budy (być może rzeźnickie), ponadto karczma dworska, razem wnoszące 41 zł opłat (+ naturalia). W 1713 mieszkający tam browarnicy, rzeźnicy, kowale, a także inni rzemieślnicy i gospodarze wnieśli ogółem 200 zł pruskich i 20 gr czynszu. W 1720 mieszkały tu 24 rodziny (15 luterańskich, 7 katolickich, 2 menonickie), wnoszące łącznie 275 zł pruskich różnych opłat. W 1760 było tu 37 domów i kilka placów. Mieszkańcy Św. W. płacili 82 zł pruskich i 15 gr podatku gruntowego, 90 zł pruskich podatku szynkowego, a od warzenia piwa uiszczali kwotę 292 zł pruskich i 15 gr. Biskupia posiadłość w Św. W. w XVII i XVIII w. zaliczała się do klucza subkowskiego, bywała jednak osobno dzierżawiona (wespół z innymi osadami z okolic Gd.), m.in. 1739 przez Walentego Lubowieckiego, łowczego kołomyjskiego. W 1772 cz. biskupią posiadłości sekularyzowano i włączono do q Zjednoczonego Miasta Chełm. W 1780 w Św. W. mieszkało 449 katolików i 112 niekatolików; 1789 było tu 110 domów. W 1807 dawną wieś Św. W. wraz z całym Zjednoczonym Miastem włączono do q i WMG. W 1813 toczyły się tu ciężkie walki pomiędzy atakującymi miasto oddziałami ros. a pol. brygadą gen. Michała Radziwiłła. W 1814 wieś (dawna cz. biskupia) stała częścią miasta Gd. (aż do 1933, do włączenia q Oruni w obręb miasta, pozostawała niepołączoną z miastem enklawą). W 1818 ostatecznie zlikwidowano dom zakonny misjonarzy. W 1821 dzielnica Św. W. liczyła 696 mieszkańców. W 1823 przeprowadzono tędy szosę do Gdańska, a 1852 linię kolejową, funkcjonowała tu ponadto poczta i szkoła symultaniczna na miejscu zlikwidowanego 1818 domu zakonnego. Część wsi, stanowiącą uposażenie parafii, ostatecznie uwłaszczono 1864 i również włączono do Gdańska. W 1878 kursowała do Św. W. z Oruni (a wcześniej z Gd.) linia omnibusu konnego. W 1885 w 57 domach na terenie dawnej Jurysdykcji Proboszczowskiej mieszkało 492 mieszkańców, w tym samym roku w dawnej cz. biskupiej zamieszkiwało 1119 osób w 92 domach. W Św. W. funkcjonowały zakłady browarnicze: Söncke J.B., Brennerei und Hefefabrikant St. Adalbert i Bierbraurei und Destillation (q browary). W 1894 otworzono przystanek kolejowy Gd. Św. Wojciech (na linii kolejowej z Tczewa do Gd.). W 1911 uruchomiono dzielnicowy Urząd Stanu Cywilnego. Po 1920 przez miejscowość przebiegała linia q autobusu podmiejskiego Gd. – Pruszcz Gd., podobnie od ok. 1950 linia nr 118, do dnia dzisiejszego linie 205, 207, 232, oraz linie międzymiastowe PKS. Działania wojenne 1945 doprowadziły tylko do stosunkowo nieznacznych zniszczeń. Po wojnie miejscowość objęły wysiedlenia i wymiana ludności. W 1945 założyły tu swój dom zakonny ze świetlicą q Siostry Matki Bożej Miłosierdzia. W 1992 przystanek Gd. Św. Wojciech został zamknięty, a 1993 zlikwidowany. Do charakterystycznych nowych budowli w obrębie dzielnicy można zaliczyć wzniesiony po 1989 „zamek” (czworobok budynków) przy Trakcie św. Wojciecha 395, dom i pracownię gd. artysty rzeźbiarza Piotra Kazimierczaka, właściciela „zamku” w Łapalicach k. Kartuz. Dzielnica znacznie ucierpiała podczas powodzi 2001, gdyż nastąpiło tu przerwanie wałów w rejonie domów przy Trakcie św. Wojciecha 417 i 450. Po 2000 na wzgórzu sąsiadującym od płd. ze Wzgórzem św. Wojciecha rozwinęła się zabudowa jednorodzinna.
