DYREKCJA KOLEI
| < Poprzednie | Następne > |
DYREKCJA KOLEI, organ terytorialnego zarządzania koleją i budynek siedziby. W 1849 rozważano zlokalizowanie w Gdańsku siedziby dyrekcji niemieckiej kolei wschodniej, od czego odstąpiono wobec sprzeciwu władz miasta ( kolej). Od 1852 infrastrukturą kierowano bezpośrednio z Königliche Direktion der Ostbahn (Królewska Dyrekcja Kolei Wschodnich) w Bydgoszczy, od 1881 pn. Königliche Eisenbahn-Direktion zu Bromberg in der Königlich-Preußischen Eisenbahn-Verwaltung (KPEV, Królewska Dyrekcja Kolei w Bydgoszczy Zarządu Królewskich Pruskich Kolei Żelaznych). Ze względu na rozwijającą się na Pomorzu Wschodnim sieć kolejową i stały wzrost przewozów 1 IV 1895 Preußische Staatseisenbahnen (Pruskie Koleje Państwowe) utworzyły Königliche Eisenbahndirektion Danzig (KED Danzig, Królewska Dyrekcja Kolei w Gdańsku), z siedzibą w latach 1895–1914 w wydzierżawionym budynku szpitala Bożego Ciała przy Promenade (ul. 3 Maja; Karl Ludwig Boie). W latach 1905–1910 przy Stadtgraben (ul. Podwale Grodzkie), obok Dworca Gdańsk Główny, wybudowano dla Eisenbahndirektion budynek biurowo-mieszkalny (obecnie Central Hotel), przeznaczony m.in. dla inspekcji kolejowej.
W latach 1911–1914 przy Am Olivaer Tor 2–4 (ul. Dyrekcyjna), w miejscu dawnego Szpitala Miejskiego (Lazaretu przy Bramie Oliwskiej), kosztem 17 mln marek (razem z regulacją ulic i wyposażeniem, ale bez kosztów nabycia gruntów) wzniesiono nową siedzibę, o powierzchni 3700 m², z 265 pokojami dla 500 urzędników; w budynku zainstalowano oświetlenie elektryczne, centralne ogrzewanie, windy, telefony. Budowę rozpoczęto 28 XI 1911, 31 VII 1913 zawieszono wiechę. Prace utrudniały stare fundamenty poszpitalne i podmokły grunt (wbito 1287 betonowych pali Straussa, długości 4–12 m).
Budynek jest kopią wcześniej zbudowanego gmachu dyrekcji kolejowej w Poznaniu. Przewidywano (niezrealizowaną) rozbudowę gmachu w kierunku terenów stoczniowych. Pracami kierował tajny radca budowlany Alexander Rüdell, projekty przygotowywał także architekt Erhard Giebelhausen, pracami budowlanymi kierował rządowy radca budowlany Eitner. Gmach wzniesiony na rzucie zbliżonym do prostokąta, z dwoma wewnętrznymi dziedzińcami; od strony obecnej ul. Kupieckiej znajdowało się wydłużone skrzydło. Wewnątrz mieściły się liczne pomieszczenia biurowe, na parterze obszerny hol i reprezentacyjna klatka schodowa, na piętrze sale posiedzeń, w tym duża, o wysokości dwóch kondygnacji, pokój prezydenta, biblioteka. Dyrekcja Kolei jest monumentalną budowlą o pięciu kondygnacjach i użytkowym poddaszu, krytą wysokim ceramicznym dachem dwuspadowym. Na osi elewacji głównej od strony ul. Dyrekcyjnej umieszczono półkolisty ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem. Elewacje budynku otynkowano, detale architektoniczne wykonano z kamienia. Ryzalit ozdobiono kamiennymi rzeźbami (po II wojnie światowej zaginęły dwie figury z jego szczytu, odnalezione później w magazynach kolejowych w złym stanie). Przedstawienia figuralne przy wejściu głównym wykonano według modeli prof. Arthura Wilhelma Ottona Lewina-Funkego z Berlina, herb Prus w szczycie ryzalitu powstał według modelu wykonanego przez gdańskiego rzeźbiarza Franza Lehmanna-Sigmundsburga, a modele personifikacji ustawionych na attyce ujmującej po obu stronach ryzalitu wykonał prof. Stanislaus Cauer (1867–1943) z Królewca. Figury kobiet uosabiały rolnictwo, przemysł, handel i naukę. Budynek wzniesiony został w formach nawiązujących do barokowej architektury XVIII wieku.
Do 1985 w gmachu funkcjonowały windy łańcuchowe (jeżdżące bez zatrzymywania się na piętrach, tzw. paternoster). 9 IV 1988 obiekt został wpisany do rejestru zabytków województwa gdańskiego. Podczas działań wojennych w 1945 zniszczeniu uległ dach, naprawiony w końcu tego roku. Ponownie część dachu i poddasza gmachu zniszczył pożar, który wybuchł 25 VII 1975 (szkody odbudowano do końca tegoż roku). W 1984 dokonano częściowego remontu fasady, w 2002 – dachu. W październiku 2015 rozpoczęto oczyszczanie fasady frontowej i południowej, uzupełnianie tynków, renowację czterech posągów, zaplanowano iluminację budynku.
1 XII 1920 powstała Freistadt-Eisenbahn-Direktion (Dyrekcja Kolei Wolnego Miasta); decyzją Międzysojuszniczej Komisji Podziału Mienia budynek został przyznany Polsce, której przekazano również zarządzanie kolejami na obszarze II Wolnego Miasta Gdańska (WMG). Na bazie istniejącej placówki utworzono Dyrekcję Kolei Państwowych w Gdańsku (1921–1929), nazywanej też Pommerellische Eisenbahndirektion in Danzig (Pomorska Dyrekcja Kolei w Gdańsku), w latach 1929–1933 noszącej nazwę Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych Gdańsk. Przy dyrekcji urzędował delegat II WMG do spraw kolejowych. Po konfliktach z władzami II WMG (protestującymi przeciwko kierowaniu przez dyrekcję siecią kolejową nie tylko w Gdańsku, ale i na polskim obszarze województwa pomorskiego) 1 IX 1933 władze polskie przeniosły dyrekcję do Torunia, a niektóre wydziały do Bydgoszczy. W Gdańsku pozostawiono podległą bezpośrednio władzom polskim wydzieloną komórkę organizacyjną Biura Gdańskiego Polskich Kolei Państwowych (PKP).
Dyrekcja pełniła funkcję centrum życia polonijnego w II WMG. Gmach był siedzibą organizacji społecznych, takich jak Gmina Polska Związek Polaków w II WMG, Związek Pracowników Kupieckich, Towarzystwo Śpiewacze „Moniuszko”, Koło Miłośników Sceny, Towarzystwo Ludowe „Gwiazda”, KS Gedania, Związek Byłych Powstańców i Wojaków, oraz takich związków zawodowych jak: Polskiego Związku Kolejowców (od 1929 Zjednoczenie Kolejowców Polskich), Związek Urzędników Kolejowych, Związek Umysłowych Pracowników Kolejowych, Towarzystwo Pomocy Naukowej; ponadto w budynku mieściły się biura Zrzeszenia Pracy, Konserwatorium Muzyczne Macierzy Szkolnej (prowadzone przez Kazimierza Wiłkomirskiego, szkoła średnia), ochronka sióstr dominikanek, Centrala Turystyczno-Krajoznawcza, Naczelny Inspektorat Ceł, polska 6-letnia szkoła średnia (działała od 1 V 1934), polskie firmy oraz kilka mieszkań prywatnych. Pierwsi polscy szefowie Dyrekcji Kolei ( Tadeusz Czarnowski, 1920–1929; Bogusław Dobrzycki, 1929–1933) dwukrotnie pełnili funkcję prezesów Gdańskiej Macierzy Szkolnej. Przed wybuchem II wojny światowej w budynku działała nielegalna polska strzelnica. Podczas zajmowania budynku przez oddziały niemieckie w nocy z 31 sierpnia na 1 IX 1939 zginął harcmistrz Jan Ożdżyński.
Po 1 IX 1939 funkcje zarządzające przejęła utworzona przez Deutsche Reichsbahn (Kolej Rzeszy) Reichsbahndirektion Danzig (RBD Danzig, Dyrekcja Kolei Rzeszy Niemieckiej w Gdańsku) z siedzibą w tym budynku. Działała na terenie Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie. W 194 dyrekcję ewakuowano do Lubeki, w 1946 do Altony (Hamburg). W 1945 zadania poprzedniczki przejęła Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych (DOKP Gdańsk), przez pierwsze miesiące z tymczasową siedzibą w Bydgoszczy, przeniesiona do Gdańska po m.in. zawarciu porozumienia z ZSRR o przejęciu zarządu kolejami przez PKP na całym obszarze Ziem Odzyskanych.
31 XII 1962 do DOKP Gdańsk przyłączono DOKP Olsztyn; w latach 1975–1998 nosiła nazwę Północnej Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych. Po kilkukrotnych zmianach restrukturyzacyjnych i likwidacji Północnej Dyrekcji Kolejowej PKP po 1998 w budynku swoją siedzibę miały: Pion Nieruchomości PKP (1998–2000), Dyrekcja Okręgu Infrastruktury Kolejowej (1998–2001), od 2002 jednostki wykonawcze wielu spółek kolejowych, m.in. Oddział Regionalny Spółki PKP Polskie Linie Kolejowe SA. Od 27 V 1979 mieścił się tu Ośrodek Muzealny Kolejnictwa, którego zbiory w 2008 wywieziono do Muzeum Kolejnictwa w Warszawie. Od 2017 ma tu swoja siedzibę także Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków.
