OPACTWO CYSTERSÓW W OLIWIE
| < Poprzednie | Następne > |
OPACTWO CYSTERSÓW W OLIWIE (q cystersi, q klasztor cystersów w Oliwie). Założone wg tradycji klaszt. w 1170 lub 1175 przez q Sobiesława i legendarnego przodka q Sobiesławiców, wg tzw. dokumentu fundacyjnego 18 III 1178 przez q Sambora i (dokument jest falsyfikatem z poł. XIII w., zawiera pomyłkę w dacie rocznej: zamiast 1178 powinno być: 1186). Było filią opactwa w Kołbaczu k. Szczecina (linia filiacyjna: Kołbacz, duń. Esrum, Clairvaux). Nowo pobudowany klasztor obsadzony został 2 VII 1186 przybyłym z Kołbacza konwentem z opatem Dithardem i ponownie, z niejasnych powodów 1195, kolejny raz 1226 po napadzie Prusów, kiedy zginął opat Ethler z zakonnikami. Klasztor i posiadłości opactwa zniszczone przez Prusów 1234(6?), rabowane przez Krzyżaków 1243, 1247 i 1252 oraz przez Brandenburczyków 1271. Majątek opactwa obejmował pocz. 7 osad skupionych wokół jego siedziby. W 1224 z nadania q Świętopełka weszła płn. część Kępy Oksywskiej (sporna z klasztorem norbertanek w Żukowie), 1233 z nadania jego młodszego brata Sambora II – ziemia gniewska, 1245 majątek opactwa obejmował już 35 wsi. Przed 1275 opactwo ufundowało filialny klasztor cysterek w Żarnowcu. W 1283, w zamian za ustąpienie ziemi gniewskiej, przejętej w wyniku układów q Mściwoja II przez Krzyżaków, otrzymało od niego w ramach rekompensaty m.in. wsie nad potokiem q Strzyża: q Biesiekierz, Małe i Duże Chojno (q Matarnia), q Barniewice, z obszarem po obu stronach potoku aż do jego ujścia do q Wisły (na gruntach tych opactwo nast. założyło lub zezwoliło na założenie wsi q Strzyży, q Nowiec, q Brętowo, q Niedźwiednik). W 1283 dysponowało ponad 40 majątkami ziemskimi. Po wygaśnięciu dynastii Sobiesławiców majątek i przywileje opactwa zatwierdzali kolejni władcy Pomorza. W 1303 do opactwa cystersów przyłączono posiadłości klasztoru augustianów w Swornegaciach. Po zajęciu Pomorza Wsch. przez Krzyżaków majątek opactwa w 1312 zatwierdził wielki mistrz Karol z Trewiru, nast. 1342 wielki mistrz Ludolf König. W marcu 1350 zabudowania klasztoru zniszczył pożar. 4 IX 1433 klasztor został spustoszony przez oddziały pol. i czes. (husyci pod wodzą Jana Czapka). W czasie q wojny trzynastoletniej opactwo poparło Związek Pruski. W 1457 w Oliwie król pol. Kazimierz Jagiellończyk odbierał przysięgę wierności od rycerstwa ziemi puckiej i lęborskiej. W 1460 w ufortyfikowanym klasztorze stacjonowały pol. wojska Gotarda z Radlina i Wawrzyńca Schranka, 1462 w posiadłościach opactwa oddziały Piotra Dunina. W 1467 Kazimierz Jagiellończyk potwierdził przywileje i stan posiadania opactwa. Po inkorporacji Prus Królewskich do Korony opactwo oliwskie nie włączyło się do pol. prowincji cystersów, pozostając w prowincji bałtyckiej. W 1505 przywileje i stan posiadania opactwa zatwierdził król Aleksander Jagiellończyk, 1512 król Zygmunt Stary. Podczas wojny 1519–21 w Oliwie stacjonowały idące na pomoc wielkiemu mistrzowi Albrechtowi Hohenzollernowi wojska zaciężne z Rzeszy. W 1545 projekt króla Zygmunta Starego, by przekazać zarząd dóbr opactwa bp. włocławskiemu, mimo zatwierdzenia przez papieża Pawła III, napotkał opór opactwa i nie został zrealizowany. Zgodnie z przyjętym na sejmie piotrkowskim (1538) prawem komendy kandydatów na opatów mianował król (po rozbiorze, począwszy od 1782, król prus.), wskazując kandydatów spośród stanu szlacheckiego, za czasów Rzeczypospolitej gł. z grona okolicznej, najczęściej polskojęzycznej szlachty. Realizacja prawa komendy napotykała opór opactwa do końca XVI w. (q Kasper Geschkau, który objął opactwo, usuwając 1558 q Lamberta Schlieffa, po odwołaniu przez króla i mianowaniu Mikołaja Lockiego 1560 musiał zostać usunięty siłą, 1584 q Jan Kostka objął opactwo mimo mianowania Fabiana Lockiego, 1588 Klemens Montau próbował bez królewskiego mianowania objąć urząd). W 1562 opactwo (wraz z klasztorami kartuskim, żukowskim i żarnowieckim) poręczyło pożyczkę od Gd. zaciągniętą przez króla Zygmunta II Augusta. W 1563 posiadłości najechały wojska księcia Eryka II von Braunschweig-Calenberg, który próbował zaciągnąć się na żołd króla Zygmunta II Augusta. W XVI w. pod wpływem myśli luter. nastąpiło rozluźnienie reguły, konflikty o stanowisko opata spowodowały spadek liczebności konwentu. W lutym 1577 podczas q wojny Gd. z królem pol. Stefanem Batorym opactwo zostało najechane i zrujnowane przez gd. wojska. Klasztor odbudowano dzięki odszkodowaniom i donacjom. W 1587 przybywający do Polski wybrany na króla Zygmunt III Waza zaprzysiągł w klasztorze pacta conventa. 24 VI 1580 wizytator zakonu cysterskiego Edmund a Cruce zlikwidował system filiacyjny pol. klasztorów cysterskich, łącząc je w jeden wikariat generalny. W 1580 do opactwa przyłączono dobra klasztoru kartuskiego, wydzielone ponownie 1591 na żądanie bp. włocławskiego q Hieronima Rozrażewskiego. 4 VIII 1611 opat q Dawid Konarski i przeor q Philippus Adler dokonali podziału majątku opactwa na dobra opackie i konwentualne, 1616 Dawid Konarski wydał wilkierz dla wiosek opactwa. Dobra ziemskie opactwa zostały zniszczone w czasie wojen szw. 1626–29 i 1655–60, w 1660 w klasztorze odbywały się rokowania, uwieńczone podpisaniem 3 V 1660 traktatu pokojowego, tzw. q pokoju oliwskiego. W 1697 po podwójnej elekcji na króla Polski, jeden z wybranych kandydatów, książę Francis Louis Bourbon książę Conti, oczekiwał w posiadłościach opactwa na przybycie zwolenników, powrócił do Francji po ataku oddziałów wiernych drugiemu z kandydatów, Augustowi II Mocnemu. W czasie wojny północnej 1700–21 w posiadłościach opackich wielokrotnie kwaterowały oddziały wojsk., 1710 w Oliwie obradował sejmik prus. Ponownemu zniszczeniu posiadłości opactwa uległy podczas wojny sukcesyjnej 1733–34. Generalne prace remontowe i budowlane na terenie całego opactwa prowadził 1740–82 opat q Jacek Józef Rybiński, m.in. ufundował rokokowe wyposażenie klasztoru i kośc., budowę wielkich organów, rozbudowę rezydencji opata i urządzenie wokół niej parku.Po i rozbiorze Polski (1772) państwo prus. przejęło majątek opacki i klaszt., 1807 Oliwa znalazła się w granicach i WMG. W czasie wojen napoleońskich w klasztorze stacjonowały oddziały wojsk. W 1820 władze prus. wydały zakaz przyjmowania nowicjuszy do klasztoru, 31 III 1829 nakaz jego skasowania i wprowadzenie systemu paraf. katolickiego i ewang. Faktyczna kasata nastąpiła 1 X 1831. Konwent liczył przeciętnie ok. 40 osób (w 1611 – wraz z konwersami do 50, 1683 – 40, 1769 – 35), tylko w okresie wojen i kryzysów (np. w dobie q reformacji) znacznie odbiegał od tej wzorcowej liczby (np. w 1569 – ok. 12 zakonników, a 1660 – tylko 13 braci z święceniami kapłańskimi). Stawiało to klasztor oliwski w gronie średniej wielkości konwentów w Polsce (w największych opactwach do 60 zakonników). W okresie schyłkowym u progu kasaty liczba ta jednak drastycznie spadła (w 1783 – 18, 1817 – 9, 1831, w momencie ostatecznej likwidacji konwentu – 3). Opaci reprezentowali opactwo na zewnątrz, wykonywali wiele istotnych zadań na rzecz Kościoła, ale także państwa. Bywali królewskimi lub biskupimi komisarzami, członkami ważnych z punktu widzenia Rzeczypospolitej gremiów (np. K Geschkau, opat 1569–84, był czł. q Komisji Morskiej, a potem q Komisji Karnkowskiego), ponadto sekr. królewskimi i poborcami królewskiej części palowego (np. q Michał Antoni Hacki, opat 1683–1703). Spełniali ważną funkcję mediatorów w kościelno-cywilnych sporach (np. D. Konarski, opat 1589–1616), byli mecenasami i fundatorami ważnych obiektów sakralnych i świeckich (m.in. q Aleksander Kęsowski, opat 1641–47, budowniczy q szpitala św. Łazarza w Oliwie, M.A. Hacki, wspierający q Kolegium Jezuickie w q Starych Szkotach i in. klasztory w Gd., czy J.J. Rybiński, opat 1740– 82, inicjator budowy q Pałacu Opatów w Oliwie i fundator słynnych organów oliwskich). Wielu z nich zasłynęło z działalności kronikarskiej (Rüdiger, opat 1291–1313 oraz q Stanisław, opat 1330–55, autor q Kroniki oliwskiej), polemicznej, kaznodziejskiej i lit. (wśród nich M.A. Hacki, autor wydanych drukiem kazań i panegiryków sławiących m.in. Gd.). Na uwagę zasługują też opaci zasłużeni dla reformy opactwa po kryzysie związanym z reformacją (D. Konarski i Adam Trebnic, opat 1616–30, ten ostatni zmarły w opinii świętości). Po śmierci opata J.J. Rybińskiego (1782) królowie Prus z dynastii Hohenzollernów dwukrotnie powoływali na opatów członków swojej rodziny wywodzących się z linii katolickiej (q Johann Karl Ludwig Hohenzollern-Hechingen do 1803 oraz q Joseph Wilhelm Friderich Hohenzollern-Hechingen do 1836). Konwentem bezpośrednio zarządzał przeor, mający do pomocy podprzeora. Funkcję przeora pełniło także wielu wybitnych ludzi Kościoła, wśród nich: P. Adler (zm. 1630), autor kroniki oliwskiej z przeł. XVI–XVII w. (Annales Monasterii Olivensis), pisarz i teolog Feliks Łącki (zm. 1689), pisarz – teolog, Iwo Mateusz Rohweder (zm. 1765), budowniczy kościołów w Łęgowie i Różynach, organizator życia rel. i nauk. w podległych sobie jednostkach, teolog, kronikarz, poeta i artysta dekorator. Na uwagę zasługują także zwykli członkowie konwentu: Johann (zm. ok. 1494), prawdopodobnie autor kolejnej części Kroniki oliwskiej (Annales Olivenses), Mathias Wichmann (zm. 1652), hagiograf, dobrodziej klasztoru q brygidek (tam pochowany), Johann Augustyn Hoffmann (zm. 1683), pisarz, polemista, teolog i organizator drukarni oliwskiej, Lambert Franck (zm. 1748), muzyk i kompozytor, Michael Johann Wulff (zm. 1807), organomistrz, konstruktor wspomnianych wyżej oliwskich organów. Część zakonników zajmowała się formacją duchowną pozostałych członków konwentu (mistrzowie nowicjatu, spowiednicy, profesorowie teologii), część oddawała się zarządzaniu obiektami tworzącymi opactwo (bibliotekarz, archiwariusz, zarządcy: szpitala, bursy, apteki, drukarni, spichlerzów, młyna, kuchni, refektarza, szafarze, prokuratorzy dóbr ziemskich) bądź uświetnianiem oprawy nabożeństw (kantorzy, zakrystianie), część wreszcie bezpośrednio poświęcała się duszpasterstwu (jako komendariusze q kośc. św. Jakuba, proboszczowie w takich posiadłościach zakonu, jak q Matarnia, Łęgowo, Rumia, Mechowo). Każdorazowo w klasztorze przebywała spora liczba pobierających nauki nowicjuszy (kleryków, diakonów i subdiakonów), gdyż po reformie życia zakonnego od pocz. XVII w. funkcjonowało tu studium tzw. partykularne. Dla dokończenia studiów teol. cystersi oliwscy jeździli pocz. do kolegium jezuickiego w Braniewie, a w XVIII w. (między 1738 a ok. 1783) oliwski partykularz przekształcono w studium filoz.-teol., zw. czasami – na wyrost – Akademią Oliwską (zorganizowaną przez przeora Rohwedera). Spośród kilku posesji, które cystersi posiadali w obrębie murów Gd., na uwagę zasługują: wielka parcela przechodnia między ul. Chlebnicką 32–35 a ul. Mariacką 12–13, mieszcząca aż 6 kamienic, często odnajmowanych mieszczanom; dom Pod Łososiem (Der Lachs) przy ul. Szerokiej 52 (51A) – wytwórnia likierów, od 1659 w wieczystej dzierżawie różnych przedsiębiorców; tzw. Dwór lub Hotel Oliwski (Olivaer Hof, Hotel d’Oliva, także Münchherberge) przy Targu Drzewnym 7 (ob. Dom Prasy), siedziba opata i członków konwentu w mieście; ponadto spichlerz – karczma Olivenbaum na q Ołowiance.
Tabela: Opaci klasztoru cystersów w Oliwie
