ŚWIĘTEGO DUCHA, ulica
| < Poprzednie | Następne > |
ŚWIĘTEGO DUCHA, ulica na q Głównym Mieście, w tzw. Dzielnicy Mariackiej, prostopadła do nurtu q Motławy, łącząca q Targ Drzewny z q Długim Pobrzeżem. Wzmiankowana 1336, jeszcze przed krzyż. lokacją Głównego Miasta. Nazwa (niem. Heilige-Geist-Gasse) pochodziła od znajdującego się pocz. przy niej (wspomnianego w 1333) szpitala św. Ducha. Po przeniesieniu tego przytułku na ul. Tobiasza (1357) przez pewien czas używano w stosunku do ul. św. D. określenia Alte (stara) Heilige-Geistgasse.
Od strony Motławy zamykała ją q Brama św. Ducha (w XIV–XV w. określana Bramą św. Ducha bei Wasser (nad wodą)), gdyż drugi wylot – od strony zach. – do 2. poł. XVI w. nosił tę samą nazwę (z dodatkiem określenia: bei der Calegassen). W 1574 użyto w odniesieniu do tej drugiej bramy miana Glockentor (Brama Dzwonów), a w pol. historiografii utrwaliło się po 1945 miano Bramy Ludwisarskiej. Do czasu jej likwidacji (w pocz. XIX w.) dzieliła ona ul. św. D. na dwa odcinki, z których krótszy, między Targiem Drzewnym a Bramą Ludwisarską, określany był najpierw jako extra portam (poza bramą), a w końcu XVIII w. Im Glockentor (w bramie dzwonów). Środkowy odcinek ulicy (w sąsiedztwie q kośc. NMP) określany był mianem Brotmarkt (q Targu Chlebowego), na którym można było się raz w tygodniu zaopatrzyć w wyroby piekarnicze. Zlokalizowano tu także od notowane po raz pierwszy w 1347 q ławy mięsne (ob. posesja nr 43 w ciągu ulicy, tzw. prze chodnia, połączona z posesją przy Mariackiej 53), w których w 1357 notowano 30 jatek cechu gd. rzeźników, a w 2. poł. XV w. wyliczano ich 80. W 1516 zbudowano w obszarze tej posesji murowany budynek w stylu got., mieszczący wewnątrz kramy i jatki, wykorzystywane w ten sposób jeszcze w XIX w. Niektórzy właściciele posesji, jak Johann Clostirschin, Johann Cleberg, Arnold Pryn oraz Fritzcon Kolberg, dysponowali wówczas kilkoma w ciągu tej arterii jednocześnie, w tym przechodnimi między św. D. i q Szeroką. Wiele gruntów i domów przy św. D. należało do Kościoła i instytucji jemu podległych. Na przeł. XV i XVI w. do parafii p.w. Wniebowzięcia NMP należały posesje o ob. nr. 40 i 42 (ta ostatnia w obrębie czworoboku plebanii mariackiej), a prowizorzy kaplicy NMP w tym kośc. dysponowali kamienicami o dawnych nr. 34 i 36. Wszystkie te posesje wespół z domami przy sąsiedniej Podkramarskiej oraz przykościelnym cment. tworzyły zwartą plebańską (mariacką) jurydykę pomiędzy gł. farą miasta a ulicą św. D., jednak w dobie q reformacji i przejęcia kośc. NMP przez q luteran część z nich uległa sekularyzacji (m.in. ww. nr. 34, 36). Posesje pod dawnym nr. 106 i 126 należały do klasztoru kartuzów (ta ostatnia od 1442). Kamienica pod nr. 126 nosiła miano Dworu Kartuskiego i na mocy przywileju z 1594 traktowana była jako odrębna, obdarzona immunitetem jurydyka, rezydencja zakonu w obrębie Gd. Kamienica nr 86 (dzisiaj 101) stanowiła natomiast uposażenie prowizorów (zarządców) majątku klasztoru q brygidek na Starym Mieście. Własność brygidek zanikła po sprzedaży domu w 1805, kartuzi utracili swoje nieruchomości w wyniku kasaty i likwidacji klasztoru (w 1826). W 1678–81 na plebańskiej posesji nr 42 wybudowano zastępczą świątynię paraf. dla q katolików, q Kaplicę Królewską, a w jej sąsiedztwie (ale z wejściem od ul. Podkramarskiej) znajdowała się od 1714 katolicka szkoła paraf. (zob. q szkolnictwo). W 1707 w kamienicy pod nr. 80 (ob. 113), należącej (podobnie jak sąsiedni dom pod dawnym nr. 82) do gildii szyprów, ulokowano zbór Gminy Angielskiej q kalwinistów. W 1670 Martin Gebricht otrzymał od króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego przywilej na założenie apteki, ulokowanej nast. przy ul. św. D. i nazywanej Królewską lub Polską (q apteki). W 1764–76 przy ul. św. D. prowadził księgarnię Pierre André Penarier, z pochodzenia Francuz. W 1775–77 w pryw. domach przy ul. św. D. spotykali się członkowie loży masońskiej „Eugenia pod ukoronowanym Lwem” (q wolnomularstwo). W XVIII w. do najbardziej znanych mieszkańców tej arterii należała rodzina Chodowieckich: w kamienicy pod dawnym nr. 54, zw. (od wystroju fasady) Pod Pelikanem, w 1726 urodził się malarz i rysownik gd. q Daniel Chodowiecki, jego matka, Marie Henriette Chodowiecka z d. Ayrer, prowadziła w tym domu szkółkę dla dzieci. Kamienica o dzisiejszym nr. 38 (dawniej nr 31) w latach 1786–97 należała do burmistrza q Eduarda Friedricha von Conradi. Z kolei w kamienicy pod nr. 111 (Pod Żółwiem, dawniej nr 81) w 1766 urodziła się q Johanna Henrietta Schopenhauer (z d. Trosiner), literatka i matka filozofa q Artura Schopenhauera, ur. w 1788 w kamienicy przy ul. św. D. 47 (dawniej nr 114), należącej wówczas do Schopenhauerów. W napisanych przez siebie Gdańskich wspomnieniach młodości J. Schopenhauer zamieściła informację o katastrofie budowlanej z końca lat 70. XVIII w., która objęła 3 bliżej nieokreślone kamienice w ciągu tej ulicy. Kamienice mieszczańskie przy ul. św. D. były w tym okresie często wystawiane na sprzedaż, oferowano ich pomieszczenia na sklepy (np. korzenne), kramy, reklamowano wyposażenie w szafy na towary i lady sklepowe. Mieszkający w sąsiedztwie Bramy Ludwisarskiej, ludwisarz Ernst Friedrich Koch wynajmował w latach 1770–76, w okresie q Jarmarku św. Dominika, pomieszczenia swojej kamienicy na magazyny. W architekturze zabudowy obu pierzei niderl. manieryzm z przeł. XVI i XVII w. (kamienice o dzisiejszych nr.: 8, 19, 43, 49, 109, 119, 127) mieszał się z późnym barokiem 2. poł. XVIII w. (kamienice o dzisiejszych nr.: 11, 34, 46, 47, 79, 81, 95, 105, 123). Tylko niektórym z domów przywrócono po 1945 styl klasycyst. z przeł. XVIII i XIX w. (dzisiejsze nr. 85, 89). Styl późnorenesansowy reprezentowała natomiast kamienica o nr. 115 (dzisiejszy nr 79), zbudowana w 1568 i przypisywana q Hansowi Kramerowi. W kamienicy o dzisiejszym nr. 112 umieszczono portal barok. z 1724, pochodzący z rozebranego w 1962 przytułku dla wdów Fundacji Rennerów, przy ob. ul. Dyrekcyjnej 9.
Do końca XVIII w. część kamienic tej ulicy, liczącej 143 posesje po 1820, należała do rodzin gd. patrycjatu, mających swe apogeum już za sobą. Zmiana ustroju miasta, zasad gospodarki rynkowej zmusiła je do szukania swego nowego miejsca w życiu. Niektóre z nich przeniosły się do posiadanych podgdańskich majątków, inne przyjęły rolę rentierów, część poszła na współpracę z nową administracją prus., inne zniknęły z życia polit. i gosp. Widać to dobrze na przykładzie gd. ulic: Piwnej i św. D. Od strony Targu Drzewnego zamykała ulicę got. brama, zw. wówczas popularnie Bramą Dzwonów (Glockenturm) od ludwisarni q Carla Gottfrieda Anthonyego (1740–1821), znajdującej się tu w 2. poł. XVIII w., a wcześniej dzierżawionej od miasta być może przez innego użytkownika. W jej obszernym wnętrzu w tym czasie znajdowały się składy gd. kupców sukna. Rozebrana została ok. 1825, a w jej miejsce powstały nowe kamienice. Przed bramą, jeszcze na pocz. XIX w., znajdował się q Targ Poziomkowy, ciągnący się wąskim pasem wzdłuż wsch. skraju Targu Drzewnego, do ul. Szerokiej, zaliczany do Głównego Miasta. Po 1830 nie notowany. Domy ulicy z charakterystycznymi dla Gd. przedprożami i tylnymi domami przy ul. Szerokiej zamieszkiwały na przeł. XVIII i XIX w. rodziny patrycjuszy i kupców hurtowych różnych branż. Pod nr. 115 pierwszy prezydent Senatu WMG q Karl Friedrich Gralath (1741–1818), nr 129 prawnik i ławnik I WMG Christian Gottlieb Schröder (1761–1820), kupcy: nr 1 Gerhard Salomon Gertz (1756–1830), nr 18 Albrecht Wilhelm Harmens (1739–1813), nr 53 Peter Dodenhoff sen. (1744–1818), nr 63 Johann Georg Stein (1761–1828), dom nr 83 należał do rodziny von Frantzius, nr 84 Paul Friedrich Ahrends (1776–1838), nr 114 Carl Beniamin Tinniges (1779–1855), nr 118 Johann Samuel Zernecke (1778–1861), nr 120 menonita Jakob Momber (1741–1813), 133 Matthias Gottfried Lesse (1738–1828), nr 140 Martin Beniamin Malloneck (1771–1825). Dom rodziny Trosiner w 1808 był już własnością spółki handl. Johanna Albrechta Hildebrandta i Franza Meyergolda. Mieszkali tu we własnych kamienicach: nr 36 prof. q Gimnazjum Akademickiego Johann Georg Trendelenburg (1757–1825), nr 81 złotnik Johann Gotfried Fischer (1742–1820), nr 84 prawnik i adwokat Samuel Flander (1752–1802). Kamienica nr 119 (dawniej nr 77) w 1824–68 należała do historyka q Gotthilfa Löschina. Aptekę pod nr. 25, działającą tu do 1945, w 1808 prowadził Carl Friedrich Kühnert (1773–1830). Księgarnię oraz drukarnię w domu nr 14 Adolph Heinrich Troschel (1763–1813), nr 16 Friedrich Samuel Gerhard (1765–1831), potem do 1836 jego syn Gustav Adolph Gerhard (1805–89), zaś księgarnię muz. oraz sklep z instrumentami nr 20 Karl Anton Reichel (1765–1849). Swoje domy cechowe posiadały tu: nr 12 cech piekarzy, nr 107 cech krawców, nr 127 cech złotników. Cech rzeźników zarządzał przez cały XIX w. jatkami pod nr. 43. Dom Bractwa Żeglarskiego (Dom Szyprów) pod nr. 82, już w XVIII w. pełnił funkcję zajazdu z jadłodajnią, był miejscem różnych imprez, zebrań i koncertów. W 1846 został zakupiony przez gd. Towarzystwo Rzemieślnicze (Gewerbeverein) dla potrzeb szkoły rzem., miejsce zebrań i spotkań rzemieślników, nadal też służył miastu jako miejsce imprez i koncertów publicznych. W dalszym ciągu funkcjonowały tu: katolicka Kaplica Królewska (nr 42), a do 1806 kaplica kalwińskiej Gminy Angielskiej (nr 80), po tym roku przejęta przez q menonitów. Działająca na terenie plebanii katolicka szkoła paraf. w 1887 została przeniesiona do budynku przy Hundegasse 66 (ul. Ogarna). Ważnym wydarzeniem było przeniesienie 13 X 1848 z ul. Świętojańskiej do zakupionej przez miasto i adaptowanej na potrzeby szkoły kamienicy pod nr. 111 (dziś nr 55) wyższej szkoły średniej dla chłopców św. Jana. Stąd w 1872 przeniesiona została do dawnego klasztoru franciszkańskiego przy ul. Rzeźnickiej 25, gdzie funkcjonowała do 1945.
Do 1854, tak jak na q ul. Piwnej i Szerokiej, nastąpiła zmiana właścicieli, jak i przeznaczenia poszczególnych budynków. Część została przebudowana dla potrzeb zmieniających się zasad gospodarki oraz z potrzeby tworzenia mieszkań na wynajem; dochody z nich stanowiły dla wielu właścicieli podstawę utrzymania. Inne budynki wzniesiono na nowo, podobnie było z ich oficynami. W wielu z nich powstały na parterze lokale użytkowe – sklepy, lokale gastronomiczne, warsztaty usługowe; ten charakter obiektów utrzymywał się do 1945, przy zmianie ich lokatorów. Właścicielami, a także mieszkańcami domów na tej ulicy były do 1945 osoby różnych zawodów i różnego statusu zawodowego. Częsta też była w XIX w. zmiana miejsca zamieszkania wielu osób, co widoczne jest w zachowanych kartach meldunkowych gd. policji. Podniósł się także standard mieszkań, w 1853 doprowadzono tu gaz do ich oświetlenia, w latach 1870–73 wodę bieżącą z miejskiego wodociągu i przyłącza kanaliz. W 1899–1900 część mieszkań mogła uzyskać odpłatne podłączenie do miejskiej elektrowni. Ulica w latach 1886–87 otrzymała nową brukowaną nawierzchnię i utwardzone chodniki. W 1854 właścicielami domów byli znani pedagodzy: nr 32 Daniel Friedrich Grübnau (1812–72) i nr 77 Matthias Gotthilf Löschin (1790–1868) oraz gd. kupcy: nr 4 Daniel Skoniecki (1782–1857), nr 7 Julian Eduard Rosalowski (1817–81), nr 14 Friedrich Wilhelm Puttkammer (1790–1869), nr 81 kupiec radca Zarządu Miasta Karl Theodor Lemcke (1815–92), nr 83 Carl Robert von Frantzius (1800–74), nr 90 Carl Eilhard von Frantzius (1791–1863), nr 105 Julius Cäsar Gamm (1825–95), nr 116 Georg Rudolf Schnibbe (1819–76), nr 129 Ludwig Ferdinand Lojewski (1816–76). Późniejsze zmiany własnościowe do 1945 zachodziły dość często i są trudne do udokumentowania. Na ulicy tej mieściły się od poł. XIX w. do 1945 różne zakłady wytwórcze oraz usługowe, nie zakłócały jednak harmonii współżycia mieszkańców i ekologii. Drukarnie znajdowały się: 1847–61 wydawnictwa Karla Theodora Bertlinga (1821–90) pod nr. 113, 1892–1901 Heinricha Jacobsohna pod nr. 121, 1912–21 Maxa J. Kaminskiego pod nr. 62, 1892–1945 Karla Richarda Schrotha (1855–1937), potem jego spadkobierców pod nr. 83 był wydawca gazety „Allgemeine Zeitung” i dziennika urzędowego rejencji gd. (Amtsblatt… Regierung zu Danzig), 1884–1901 Hermanna Ludwiga Alexandra, wydawcy gazety „Danziger Courier”. Sprzedaż instrumentów muz. od 1850 do 1861 prowadził pod nr. 134 August Habermann (1817–83), potem na ul. Kołodziejskiej 4.
Od 1916 do 1939 działała przy ul. św. D. 127 wytwórnia wyrobów bursztynowych oraz sklep q Franza Adolfa Gompelsohna (1856–1922) i jego syna q Brunona (1890–1940). Od 1850 do 1874 pod nr. 110 istniała wytwórnia likierów Augusta Hermanna Pretzella (1818–74), proszki do pieczenia do czasu rozpowszechnienia się w Gd. wyrobów firmy dr Oetker wytwarzał aptekarz Carl Seydel (1853–1915) przy św. D. 124. Ważnym zakładem, znanym w całych Prusach, była – działająca od 1866 do 1900 pod nr. 118 – wytwórnia fortepianów i pianin Hugona Siegela (1827–1902), która wyprodukowała ok. 2000 instrumentów konfitur, odnotowanych w dokumentacji tej branży we wsch. Niemczech. W okresie II WMG pod nr. 121 od 1930 do 1945 działała fabryka mebli (Möbelwerke) Fritza Teichgräbera. Należy pamiętać o działającej w poł. wieku pod nr. 117 cukierni Johana Eduarda Grentzenberga (1821–93) z rodziny gd. cukierników, działającej w Gd. ponad sto lat; w okresie międzywojennym notowane są cukiernie Friedricha Kolberga nr 23 i Moniki Wiszniewskiej nr 125.
Od 1945 decyzją Komisji ds. Nazewnictwa Ulic w Gd. nosi miano ul. Świętego Ducha. W marcu 1945 uległa zagładzie, tak jak całe centrum starego Gd. Ciężko uszkodzona była Kaplica Królewska pod nr. 42, zabezpieczona i wyremontowana w pierwszej kolejności, obecnie trwają w jej wnętrzu dalsze prace konserwatorskie. Odbudowa kamieniczek wg zachowanej dokumentacji hist., z przeznaczeniem na cele mieszkalne, prowadzona była w latach 1947–58. Przedproża odbudowano w latach 70. w partii płn. ulicy od ul. Mydlarskiej do Grobli I. Ostatnie piętra wielu kamieniczek przeznaczone były na mieszkania i pracownie dla artystów plastyków. Prace przy wystroju zewnętrznym kamienic trwały potem jeszcze kilka lat (tynki, kamieniarka, dekoracje szczytów). Wiele zamieszania wprowadziła obowiązująca po 1947 nowa numeracja kamienic przy tej ulicy, odbiegająca od obowiązującej od 1853, niezmieniana w innych częściach miasta. Dom rodzinny J. Trosiner (Dom pod Żółwiem), potem Schopenhauer, noszący wcześniej nr 81, dziś posiada nr 111. Przy odbudowie pozostawiono celowo niezabudowane płd. pierzeje ulicy między ul. Szewską a Podkramarską i od plebanii kośc. mariackiego do ul. Mydlarskiej.
Po przebadaniu przez archeologów rozpoczęto prace nad zabudową odcinka od plebanii do ul. Kleszej. Zamykającą ulicę od strony Motławy Bramę św. Ducha odbudowano po 1980 na siedzibę gd. Oddziału Krajowej Agencji Wydawniczej (Długie Pobrzeże 23). Wcześniej w 1969 oddano do użytku ciąg kamieniczek po wsch. stronie Grobli i, na parterze narożnej kamienicy (Grobla i nr 13), z wejściem od strony św. D., otwarto 12 VIII 1976 antykwariat nauk. im. Aleksandra Krawczyńskiego, po 1990 sprywatyzowany; dziś kawiarnia. W miejscu zbudowanego w 1959–63 kompleksu administracyjno-warsztatowego q Teatru Wybrzeże, między ul. Teatralną a Kołodziejską, po przebudowie i adaptacji wnętrz, otwarty został 26 IV 2006 przy św. D. 2 trzygwiazdkowy q hotel „Wolne Miasto” (62 pokoje, restauracja, pokoje konferencyjne). Po 1945 część domów posiada numerację sprzed 1945, część nową.
