SĄDOWNICTWO W GDAŃSKU

< Poprzednie

Następne >

Proces gauleitera Gdańska Alberta Forstera przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, 1948

Budynek Sądu Rejonowego Gdańsk-Południe

SĄDOWNICTWO W GDAŃSKU, jego organizacja ewoluowała wraz ze zmianą ustroju miasta i państwa, w którego granicach działało, oraz jego prawa sądowego. Według 2 pierwszych kryteriów można wyróżnić kilka okresów w dziejach wymiaru sprawiedliwości. Pierwszy, datowany na X–XIII w. łączy się z istnieniem monarchii patrymonialnej i zasady, według której władza sądzenia należy do króla lub księcia. Tak było też w Gd., który w XIII w. stał się siedzibą książąt dzielnicowych (q Sobiesławice), orzekających osobiście lub za pośrednictwem urzędników, występujących również jednoosobowo. Niektóre sprawy rozstrzygano kolegialnie, wywołując przed sąd wiecowy z udziałem mieszkańców osady. Powinności sądowe wykonywano jednak także w znacznie mniej okazałych miejscach niż dwór księcia i centr. punkty miasta. Jednym z nich były karczmy.

Drugi rozdział historii gd. sądownictwa zapoczątkowały przywileje lokacyjne, najpierw (rządy księcia q Świętopełka) dla miasta na prawie lubeckim (q Stare Miasto), obowiązującym do lat 40. XIV w., a nast. na prawie chełmińskim (q Główne Miasto). Oba porządki prawne przewidywały kolegialne organy sądowe: prawo lubeckie – kolegium rajców (znana była mu też instytucja sądu wiecowego mieszczan), natomiast prawo chełmińskie – sąd radziecki (q Rada Miejska) oraz ławę (hipoteza o ich istnieniu już przed 1332, pierwsza udokumentowana informacja z 1350 – poświadczenie przez Ławę Głównego Miasta aktu sprzedaży nieruchomości). Status wymiaru sprawiedliwości traktowano jako ustrojową gwarancję samorządności miast, które równocześnie uzyskały osobowość prawną. W Gd. powstały sprzyjające warunki gosp. i polit. dla niezależnego, ale i nowoczesnego sądownictwa (pozyskanie kluczowych przywilejów królewskich i ich utrzymanie w następnych stuleciach). Pierwotnie rady i ławy mogły pochodzić z wyboru, a urząd sołtysa-sędziego nie zawsze był dziedziczny i dożywotni. W późniejszych latach odstąpiono od tej zasady. Przedstawiciele patrycjatu zmonopolizowali obsadę urzędu ławnika, doprowadzając do przejęcia kompetencji jego wyboru przez Radę Miasta (od XIV w.).

W strukturze sądów od końca XIII w. do schyłku XVIII w. gł. miejsce zajmowały: sąd ławniczy, jako organ i instancji dla większości spraw karnych i cywilnych, oraz sąd radziecki, pełniący przede wszystkim rolę sądu II instancji oraz orzekający w wąskiej grupie spraw jako i instancja (przestępstwa przeciwko miastu, spory między cechami, sprawy związane z nieruchomościami i podziałem spadków oraz prowadzeniem ksiąg dłużniczych, a także zatwierdzanie ugód). Na mocy kolejnych przywilejów królewskich Rada poszerzyła władzę sądową na sprawy morskie oraz niektóre typy spraw handl. W skład sądu radzieckiego wchodził burmistrz i rajcy, a w wypadku ławy: sołtys-sędzia oraz 12 ławników (pocz. – 9 ławników). Poszczególne sprawy ławnicy rozpoznawali w kompletach trzy- lub pięcioosobowych. Ze względu na rodzaj rozstrzyganych spraw sąd ławniczy obradował w różnym trybie. Najbardziej znane jego formy to: regularny sąd ławniczy, zbierający się raz na 2 tygodnie (orzekający zarówno w sprawach cywilnych, jak i karnych, które później przeszły do sądu kryminalnego), sąd gajony obradujący tylko 3 razy w roku oraz sąd kryminalny rozstrzygający o przestępstwach. Część spraw, z racji ich specyfiki, poddawano osądowi na nadzwyczajnych sesjach sądu ławniczego (m.in. sprawy cywilne z udziałem obcych kupców oraz osób złapanych na „gorącym uczynku”). Ława pełniła także funkcje adm., w księgach ławniczych rejestrowano m.in. zawierane w mieście umowy.

Ze względu na istnienie do poł. XV w. na terenie Gd. kilku ośrodków (Główne Miasto, Stare Miasto, q Młode Miasto, q Osiek) liczba ław i rad była większa. Sytuacja uległa zmianie wraz ze scaleniem odrębnych dotychczas jednostek organizacyjnych miasta (1457 r. pozostały tylko ławy Głównego i Starego Miasta). Miejscem rozpoznawania przez sąd ławniczy spraw o przestępstwa były sale sądowe w obu ratuszach, jednak o części najpoważniejszych zarzutów orzekano na przedprożu q Dworu Artusa, a od 1471 wewnątrz tego budynku, w którym odbywały się także sądy gajone. W XV w. ławnicy zajęli jedną z bocznych sal Dworu Artusa, a 1549 oraz 1713 (kolejno) sąsiadujące z Dworem 2 kamienice, nazywane odpowiednio: starym i nowym domem ławników. Ulokowano tam kancelarię ławy, jej archiwum, a także miejsce części posiedzeń sądowych w sprawach cywilnych. Stopniowe zwiększenie liczby rozpoznawanych spraw spowodowało, że rozprawy zwoływano codziennie przez 6 dni w tygodniu (Główne Miasto) oraz 2 razy w tygodniu (Stare Miasto). Akta sądowe przechowywano w specjalnych pomieszczeniach ratuszów, a nast. także w q kośc. św. Katarzyny. Natomiast Rada Miejska, występując jako organ sądowy, obradowała przede wszystkim w sali czerwonej Ratusza.

Obok sądu ławniczego i sądu radzieckiego jako sądy kolegialne zaczęły działać także sądy szczególne, w tym charakterystyczny dla Gd. q sąd wetowy. Wymiar sprawiedliwości sprawowano również w formie sądów jednoosobowych – sołtys, burmistrz, burgrabia. W czasie zajęcia Gd. przez Krzyżaków uprawnienia sądowe wykonywał komtur (q komturstwo), rozpoznając sprawy o najpoważniejsze przestępstwa, tzw. zbrodnie gł.: w tym zdradę, zabójstwo, rabunek, podpalenie, ale także przestępstwa popełnione na drodze oraz związane z prawem brzegowym. Zakon krzyż. pobierał 2/3 z opłat i kar sądowych. Od wyroków sądów gd. możliwe było odwołanie, najpierw do sądu wyższego prawa niem. w Chełmnie, a w późniejszych latach do sądu wyższego w Toruniu (decydowała o tym lokacja na prawie chełmińskim). Część skarg rozpoznawał też burgrabia. W 2. poł. XV w. sądem odwoławczym w ważniejszych sprawach poddanych jurysdykcji Rady stała się Asesoria – sąd królewski. Gdańsk uzyskał także inne szczególne przywileje sądowe: 1457 prawo Rady do pełnienia funkcji sądu w sprawach morskich (obejmowały one nie tylko sprawy kapitana, załogi, awarii i własności statku, ale także budowy statku, losów frachtu oraz kwestie ubezpieczenia), a 1472 wykluczenie prawa do apelacji do sądów królewskich w sprawach dotyczących długów mieszkańców Gd.

Specyfika gd. sądownictwa miejskiego polegała m.in. na tym, iż na terenie miasta obowiązywało pocz. kilka porządków prawnych: prawo chełmińskie, lubeckie (podgrodzie oraz kantor kupców z Lubeki) i pol. (osada Osiek). W kolejnych stuleciach gł. miejsce zajęło prawo chełmińskie, już jako prawo powszechne, częściowo na potrzeby miasta zmodyfikowane i uzupełnione. Zmianom podlegało również ustawodawstwo miejskie, występujące w formie q wilkierzy i ordynacji, zawierających także przepisy prawa procesowego i wekslowego (1701). Systematycznej modernizacji podlegało prawo handl., morskie i porządkowe (m.in. wilkierz z 1761).

Wykonanie wielu kar orzeczonych przez sądy gd. odbywało się publicznie: część skazanych ścinano na Długim Targu (znaczniejsi obywatele miasta) lub w miejscu ob. Bramy Wyżynnej, a karę pręgierza wykonywano m.in. na Targu Węglowym, na którym kilkakrotnie dokonano też spalenia na stosie (w Gd. sądy skazywały na taką karę bardzo rzadko, 1558–1783 tylko 14 przypadków). Egzekucje wykonywano również poza obwarowaniami miasta (q szubienica). W ten sposób kończyły się wszystkie słynne procesy, w tym przeciwko korsarzom napadającym na statki kupieckie (m.in. 1458 i 1588) oraz uczestnikom zamieszek i rozruchów uznawanych za przestępstwo zdrady (m.in. 1457 q bunt Koggego). Na terenie Gd. funkcjonowały również niewielkie w tym czasie, z racji obowiązującego systemu kar, więzienia (ciemnice), w tym w ratuszach Głównego i Starego Miasta oraz w Baszcie Kotwiczników n. Motławą.

Charakterystyczną cechą funkcjonowania sądów w Gd. był wielowiekowy spór o tryb obsady urzędu ławnika. Patrycjusze wprowadzili system faktycznej kooptacji, powodując, iż w ławie zasiadały wybierane przez rajców, powiązane z nimi rodzinnie osoby. Decydowali także o pozasądowych uprawnieniach ławników, takich jak noszenie ubrań z luksusowych materiałów, przejazd karocami i powozami, pierwsze miejsce w ławach kościelnych, a od 1592 wynagrodzenie za pełnienie urzędu. Oponentami tych praktyk byli rzemieślnicy i kupcy, zmierzający do poprawy swojej pozycji polit. oraz bycia sądzonym przez równych sobie. Rada Miejska skutecznie niweczyła realizację postulatów zmiany ordynacji wyborczej, pomimo zgłaszanych w tej sprawie postulatów w trakcie buntów i zamieszek. Nie zważano również na skargi do sądów królewskich, a nawet na osobiste angażowanie się monarchy (w związku z jednym z owych sporów do Gd. przybył 1520 król pol. Zygmunt Stary). Członkowie Rady stosowali korzystną dla siebie interpretację prawa i wyroków sądów zwierzchnich i utrudniali zapoznanie się z pełną treścią obowiązującego w Gd. prawa publicznego, będąc gotowymi poddać się nawet dotkliwym karom finans. za niedokonanie stosownej nowelizacji ordynacji. W tym celu wykorzystywali polit. i prawny kunszt. Atrybut ten z kolei stał się powodem zarzutu o nadmierną i wykorzystywaną w partykularnych celach „uczoność” członków Ławy.

Trzeci okres jurysdykcji sądów w Gd. rozpoczął się 1793, kiedy wszedł on w skład Prus. Miejskie instytucje wymiaru sprawiedliwości (Rada, Ława, ale także sąd sędziego – jednoosobowy) zastąpiono systemem powszechnych sądów państw., wprowadzając częściowo nowe prawo sądowe (Landrecht z 1721 – przepisy postępowania karnego). Równocześnie utrzymano jednak moc kilku dotychczasowych regulacji, m.in. prawa chełmińskiego i wilkierza z 1761 oraz ordynacji wekslowej (z tego powodu pocz. w Gd. nie obowiązywało Pruskie Prawo Krajowe z 1794 normujące prawo cywilne). W 1793 powołano miejski sąd państw. (Sąd Miejski) urzędujący przy Langer Markt 43 (Długi Targ), obejmujący swą właściwością sprawy karne i cywilne (z wyłączeniem spraw z udziałem Skarbu Państwa). W jego skład wchodziło 10 radców sądowych i 2 asesorów kupieckich, funkcję kierowniczą sprawował, powoływany przez króla, dyr. sądu (starszy sędzia). Rok później rozpoczął działalność w tym samym miejscu sąd handlowo-morski, któremu powierzono również prowadzenie spraw rejestrowych (Kolegium Admiralicji i Handlu). Nadal także funkcjonował sąd wetowy. W 1806 siedzibę Sądu Miejskiego przeniesiono do Ratusza Starego Miasta.

Powrót do ustrojowych odrębności nastąpił wraz z proklamowaniem I WMG (1807–13). Ponownie (1807) wymiar sprawiedliwości powierzono dwunastoosobowej Ławie pod przewodnictwem sen. (reaktywowano już tylko Ławę Głównego Miasta), rozstrzygającej w sprawach cywilnych i karnych nadal m.in. na podstawie prawa chełmińskiego oraz wilkierzy i ordynacji. W 1808 na terenie I WMG zaczął formalnie obowiązywać Kodeks Napoleona, którego włączenie do porządku prawnego w Gd. przygotowała Komisja Prawodawcza (faktycznie przepisy tego aktu stosowano od 1809). Kompetencje sądowe w zakresie spraw handl. i morskich otrzymał Senat (pod tą nazwą funkcjonowała Rada Miejska). Wciąż działał sąd wetowy, a część orzeczeń wydawały również przywrócone sądy jednoosobowe: burmistrza i sędziego (ten ostatni orzekał m.in. w sprawach lokalowych i małżeńskich). Nowo powołanym organem było kolegium apelacyjne, tworzone przez 9 sędziów pochodzących z wszystkich trzech ordynków, obradujące w trzy- lub pięcioosobowym składzie. Przejęło ono względem Ławy funkcję instancji odwoławczej w sprawach cywilnych i karnych, pełnioną wcześniej przez instytucje królewskie. Równolegle rozbudowano administrację sądową.

W 1814 Gd. znów znalazł się pod zwierzchnictwem Prus, które w XIX w. kilkuetapowo reformowały wymiar sprawiedliwości oraz prawo sądowe. W 1814 działał sąd ziemski (powiatowy) miejski, urzędujący ponownie w Ratuszu Starego Miasta (od 1861 też na tyłach Ratusza, przy Weißmönchen-Kirchengasse (ul. Bielańska)), oraz sąd handlowo-morski (Langer Markt 43). W 1848 obok sądu miejskiego i powiatowego wyodrębniono sąd karny z ławą przysięgłych – jego właściwość obejmowała Gd. i sąsiednie powiaty (gd., kartuski, wejherowski), od 1854 w nowym miejscu przy Neugarten 29 (ul. Nowe Ogrody). Wciąż funkcjonował też sąd handlowo-morski. W tym okresie stopniowo ujednolicono także prawo sądowe, moc obowiązującą traciły wilkierze i ordynacje, zastępowane skodyfikowanym prawem Prus, a od 1871 Rzeszy Niemieckiej (1851 – prus. kodeks karny, 1871 – kodeks karny Rzeszy Niemieckiej; 1815 – prus. ordynacja kryminalna, 1879 (wejście w życie) – ogólnoniemiecka ordynacja procedury karnej; 1857 – prawo prowincjonalne Prus Zach. (prawo cywilne); 1861 – kodeks handlowy).

Nowe rozwiązania instytucjonalne wprowadzono 1879, tworząc sąd karny i cywilny z izbą cywilną w Ratuszu Starego Miasta, izbą karną z ławą przysięgłych przy Neugarten 29, z izbą handl. przy Langer Markt 43. Powołano również rejonowy sąd gosp. zlokalizowany przy Schäferei 11 (ul. Szafarnia) (zniesiono działający wcześniej sąd morsko-handlowy). W Gd. powstał również sąd adm. (Ratusz Starego Miasta). W związku z przywróceniem miastu rangi siedziby prowincji (Prusy Zach.) utworzono w Gd. także sąd ziemski (1878). Zwiększając liczbę jednostek sądowych, przekształcono ich strukturę, ustanawiając m.in. sądy obwodowe – łącznie 9 orzekających w kolegialnych składach: sędzia i 2 ławników, a także sąd okręgowy rozpoznający sprawy z udziałem 3 sędziów i 12 przysięgłych. Zmianom towarzyszyły nowe kodyfikacje prawa cywilnego i handl. 1897 – nowy niem. kodeks handl., 1900 wszedł w życie niem. kodeks cywilny (BGB). W XIX w. powstały także nowe budynki sądowe: przy Pfefferstadt (ul. Korzenna) (1822–27) i przy Weißmönchen-Kirchengasse (ul. Bielańska) oraz więzienia – w pobliżu Ratusza Starego Miasta (zlikwidowane 1859), a także na Schießstange (ul. Kurkowa) (1858, rozbudowane 1902–04; q Areszt Śledczy). Przejęły one m.in. zadania związane z aresztem dotychczas wykonywanym w pomieszczeniach Ratusza Głównego Miasta (do 1865) i w Baszcie Kotwiczników (do 1904). Najbardziej okazały gmach wymiaru sprawiedliwości, Sądu Kryminalnego, wzniesiono 1908–10 przy Neugarten 30/34.

Kolejny okres w dziejach sądownictwa łączył się z ustanowieniem II WMG (1920–39). Zasady wymiaru sprawiedliwości unormowano w Konstytucji WMG oraz w ustawie z 11 IV 1921. Wśród nich była zasada niezawisłości (zabezpieczona gwarancjami nieusuwalności i dożywotności sprawowanego urzędu – z wyjątkiem ustawowo określonej procedury przeniesienia lub przeniesienia w stan spoczynku na mocy orzeczenia sądowego lub wskutek reorganizacji sądownictwa) oraz zasada wyboru sędziów (wszystkich) przez komisję z udziałem reprezentacji sędziów i adwokatów, a także przedstawicieli q Senatu i q Volkstagu (parlament). Komisję wyposażono też w kompetencje decydowania o awansie i przeniesieniu z powodu zmian organizacyjnych. Szczegółowe rozwiązania dotyczące funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości określono w drodze dostosowania (za pośrednictwem nowelizacji) niem. ustawy z 20 V 1898 o ustroju sądów. Na czele hierarchii sądów powszechnych działał Sąd Najwyższy w Gd., Obergericht (ustawa z 23 IV 1921 – wcześniej funkcjonował tymczasowy Sąd Najwyższy, powołany w drodze rozporządzenia Rady Państwa (Staatsrat: organ powołany 5 III 1920)). W jego skład wchodziły 2 senaty: karny i cywilny, orzekające w obsadach pięcioosobowych, a w wypadku zasad prawnych i rozstrzygania rewizji w sprawach konstytucyjności ustaw – w trybie sesji plenarnej. Działaniami tej instytucji kierował prezydent. Do szerokiej jurysdykcji Sądu przyporządkowano również sprawy z zakresu sądownictwa: adm. i wyborczego. Pełnił on także rolę Trybunału Stanu i Trybunału Konstytucyjnego. W ramach sądownictwa powszechnego Sąd Najwyższy WMG orzekał jako III i II instancja (względem orzeczeń Sądu Krajowego) oraz jako i instancja w sprawach o zdradę gł. i zdradę stanu. Na niższym szczeblu hierarchii zlokalizowano Sąd Krajowy (Landgericht), właściwy zarówno w sprawach karnych, jak i cywilnych, jako sąd II instancji dla orzeczeń sądów grodzkich oraz jako sąd i instancji dla spraw niezastrzeżonych dla pozostałych sądów. Jego siedziba znajdowała się przy Neugarten 30/34. Najniższe miejsce zajmowały 4 sądy grodzkie (Amtsgericht), rozpoznające sprawy karne i cywilne (sądy w Gd., Sopocie, Nowym Stawie i Nowym Dworze Gd.). W tym czasie w Gd. działały także osobne sądy pracy (w tym także okręgowe sądy pracy), sądy gosp. i adm. (spod ich jurysdykcji wyłączono sprawy dotyczące statusu obywatela WMG).

Sytuacja uległa zmianie po 1933 (przejęcie władzy w Gd. przez partię nar.-socjalist. NSDAP oraz wydanie ustawy z 24 VI 1933 o pełnomocnictwach dla Senatu). W porządku prawnym pojawiły się antykonstytucyjne przepisy, m.in. rozszerzające uprawnienia policji do pozbawienia wolności obywateli w trybie aresztu (ustawa z 1933), ustanawiające zakaz zebrań i demonstracji partii opozycyjnych (1936) oraz skierowane przeciwko ludności żyd. rozporządzenie o ochronie niem. krwi i niem. honoru (1938), a także antypolskie ustawodawstwo podatkowe. Dokonano również przekształceń bezpośrednio w strukturze wymiaru sprawiedliwości. Zniesiono odrębność sądownictwa adm., zawężono także drogę sądową. Ograniczone uprawnienia w tym zakresie przejęły sądy powszechne oraz Sąd Najwyższy WMG, w którym utworzono senat do spraw adm. (1935).

Wraz z włączeniem Gd. do III Rzeszy (dekret z 1 IX 1939) uchylono Konstytucję WMG i wprowadzono nowy porządek prawny. Jego organizację sądową tworzyły: sądy powiatowe, sąd krajowy obejmujący obszar rejencji i wyższy sąd krajowy oraz instytucje wojennego i doraźnego wymiaru sprawiedliwości. Jedna z nich – sąd wojenny – 2 X 1939 skazała obrońców Poczty Polskiej (39 osób) na śmierć, kolejnych kierując do obozu koncentracyjnego, gdzie również stracili życie. Proces ten, niezgodny także z ówczesnym prawem niem., zapoczątkował wiele zbrodni sądowych, do których w czasie wojny i okupacji doszło na mieszkańcach Gd. i okolic. Zmianie uległ status części ludności miasta – osoby narodowości żyd. i cygańskiej uznano za pozbawionych praw bezpaństwowców. Obywatelom pol. oraz gdańszczanom narodowości pol. zakres przynależnych praw istotnie ograniczono, pozbawiając możliwości wnoszenia w procesie karnymśrodków odwoławczych oraz oskarżenia pryw. Wobec tej grupy społ. stosowano karę konfiskaty, wprowadzono również przymus pracy i zakaz zajmowania stanowisk urzędniczych, w tym urzędu sędziego.

Po zakończeniu działań II w. świat. 1945 na terenie Gd. powołano nowe sądy, będące częścią pol. systemu wymiaru sprawiedliwości. Początkowo były to sądy tworzone na podstawie prawa obowiązującego w II RP, ustawy z 6 II 1928 (sąd grodzki, sąd okręgowy i sąd apelacyjny). Formalnie apelację gd. powołano 1949, faktycznie wyodrębniono już 1945. Nowo utworzone jednostki sądowe ponowie zajęły budynki przy ul. Nowe Ogrody. Równolegle powołano (jeden z ośmiu w kraju) specjalny sąd karny (na mocy dekretu z 12 IX 1944). Rozwiązanie to miało na celu szybkie, ale praworządne rozstrzygnięcie o odpowiedzialności za zbrodnie wojenne, 1946–47 na kary śmierci skazano m.in. członków załogi SS obozu koncentracyjnego Stutthof (q kara śmierci w Gd. 1945–87). W Gd. przeprowadzono również jedną z rozpraw przed Najwyższym Trybunałem Narodowym (dekret z 22 i 1946), w której osądzono gauleitera q Alberta Forstera (5–27 IV 1948).

Wyłącznie polit., nakierowane na zastraszenie społeczeństwa i usunięcie opozycji, były natomiast powody utworzenia w Gd. wojsk. sądu rejonowego (1 z 14 w Polsce). Nie miał on ustawowego umocowania (sądy powołano w trybie rozkazu Naczelnego Dowódcy WP z 20 I 1946), a większość jego podsądnych stanowiły osoby cywilne (w sądzie w Gd. ok. 65% oskarżonych, tj. ok. 2055 osób). Instytucja ta istniała do 1955, orzekając o odpowiedzialności nie tylko na podstawie Kodeksu Karnego Wojska Polskiego z 1944, ale także na podstawie dekretów z 16 XI 1945 oraz z 13 VI 1946 O przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa (oba pod tym samym tytułem).

Nowym rozwiązaniem było także wprowadzenie 1945 do sądów powszechnych ławników (skład sędzia i 2 ławników). W takim składzie orzekały wydziały karne sądów okręgowych oraz sądy grodzkie w postępowaniach rehabilitacyjnych (na terenie Pomorza liczba tego typu spraw była znaczna z racji niem. polityki narodowościowej). Systematycznie rósł wpływ spraw – 1945 do jednego wydziału karnego sądu okręgowego w Gd. wpłynęło 76 spraw, 1950, kiedy funkcjonowało w nim już kilka wydziałów, tylko w jednym z nich rozpoznawano 1185 spraw. Początkowo stanowisko sędziego, z racji problemów kadrowych, objęło wielu adwokatów, radców i notariuszy. Pierwszym prezesem apelacji gd. został Franciszek Bar, powołany na stanowisko w lipcu 1945. Przestał pełnić urząd, podobnie jak część prawników wykształconych w II RP, na przeł. lat 1949–50, kiedy władze partyjne rozpoczęły masową, negatywną weryfikację sędziów. Towarzyszyła im reforma organizacyjna i zmiana przepisów o ustroju sądów powszechnych (ustawa z 20 VII 1950 nowelizująca przepisy z 6 II 1928), w wyniku której od 1 I 1951 funkcjonowały w strukturze dwustopniowej: sąd wojew. i sądy powiatowe, nadal przy ul. Nowe Ogrody. Przeobrażeniu uległa wówczas nie tylko liczba sądów, ale też ich status. Utraciły pozycję trzeciej niezależnej władzy, a zasada niezawisłości sędziowskiej doznała istotnych ograniczeń (proces ten zapoczątkowano już 1945). W 1975 sądy powiatowe zastąpiono sądami rejonowymi. W 1980 w Warszawie utworzono Naczelny Sąd Administracyjny, którego ośrodek zamiejscowy, jeden z pierwszych pięciu w kraju, powstał 1981 w Gd. W 2003, w wyniku wprowadzenia dwuinstancyjności, przy al. Zwycięstwa 16/17 rozpoczął działalność wojew. sąd adm.

Powrót do zasady trójpodziału władz, poprzedzony nowym prawem o ustroju sądów powszechnych (ustawa z 20 VII 1985), łączył się z ponowną reorganizacją sądów, wskutek której w Gd. od 1 X 1990 podjął funkcjonowanie Sąd Apelacyjny (ul. Nowe Ogrody 28, pocz. w siedzibie sądu wojew. przy ul. Nowe Ogrody 30/34). W 1999, znosząc sąd wojew., powołano nowy system powszechnego wymiaru sprawiedliwości z udziałem Sądu Apelacyjnego, Sądu Okręgowego oraz sądów rejonowych. Sąd Apelacyjny mieści się nadal przy ul. Nowe Ogrody 28, Sąd Okręgowy ma siedzibę przy ul. Nowe Ogrody 30/34, tam też zlokalizowano Sąd Rejonowy Gd.-Południe. Część jego wydziałów mieści się też w nowym kompleksie budynków przy ul. 3 Maja 9a. Natomiast drugi sąd rejonowy Gd.-Północ funkcjonuje w nowym obiekcie przy ul. Piekarniczej 10. Sądy te działają na podstawie nowej ustawy (27 VII 2001), tworząc rozbudowaną strukturę. Sąd Rejonowy Gd.-Północ liczy 13 wydziałów, w tym karne, cywilne, gosp., ksiąg wieczystych i rejestru zastawów oraz Krajowego Rejestru Sądowego. Sąd Rejonowy Gd.-Południe tworzy 12 wydziałów, w tym obok cywilnych i karnych, wydział rodzinny i nieletnich oraz pracy i ubezpieczeń społ. W Sądzie Okręgowym sprawy kierowane są do 16 wydziałów, orzekających w I i II instancji, działają w nim również wydziały penitencjarny i wizytacyjny. AMK

Prezesi Sądu Apelacyjnego w Gdańsku
1945–1949	Franciszek Bar
1991–1995	Janusz Ślężak
1995–2003	Kazimierz Bonik
2007–2011	Katarzyna Jankowska-Józefiak
2011–	Anna Skupna

AMK