POMNIK OBROŃCÓW WESTERPLATTE
| < Poprzednie | Następne > |
.jpg)
POMNIK OBROŃCÓW WESTERPLATTE (Pomnik Obrońców Wybrzeża), Westerplatte, ul. Sucharskiego, na terenie byłej polskiej Składnicy Tranzytowej, miejsca historycznej obrony w 1939. Zamysł powstania pomnika zrodził się w 1958, z chwilą przystąpienia do poszerzania i pogłębianego kanału portowego o 50 m kosztem Półwyspu Westerplatte, a także wyprofilowania (poszerzenia) i pogłębienia Zakrętu Pięciu Gwizdków. Biuro Projektów Budownictwa Morskiego w Gdańsku złożyło do gdańskiej Wojewódzkiej Rady Narodowej wniosek, by wydobytej ziemi (około 230 000 mᵌ) nie wywozić czy to w głąb Zatoki Gdańskiej, czy samochodami w inne miejsce, lecz usypać z niej na Westerplatte kopiec-pomnik. Przeciwny projektowi był gdański Kapitanat Portu, wedle którego kopiec zasłoniłby światło latarni morskiej. We wrześniu 1961 Wydział Historyczny Marynarki Wojennej (MW) zasugerował, by uporządkować teren dawnej Składnicy i ustawić na kopcowym wywyższeniu monumentalny pomnik. Pomysł jeszcze w tym samym miesiącu uzyskał aprobatę władz państwowych, czyniących przygotowania do obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego, do których postanowiono wykorzystać i mit Westerplatte.
W listopadzie 1961 wicepremier Piotr Jaroszewicz powołał międzyresortowy zespół ds. zabezpieczenia terenów na Westerplatte jako miejsca upamiętniającego walki obronne we wrześniu 1939. Zespół zobowiązał Wojewódzki Komitet Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa do przedstawienia koncepcji zagospodarowania miejsca, z uwzględnieniem potrzeb gdańskiego portu. 11 XI 1961 w gmachu Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej (WRN) Gdańsk przy ul. Okopowej odbyła się narada w sprawie zagospodarowania Westerplatte, z zachowaniem jego historycznej roli i potrzeb rozbudowującego się portu. Udział w niej wzięli przedstawiciele Zarządu Portu Gdańsk, MW, Wojska Polskiego, przedsiębiorstw działających w porcie oraz organizacji kulturalnych. Wysunięto też propozycję utworzenia Muzeum Westerplatte. 25 XI 1961 na kolejnym posiedzeniu, z udziałem między innymi wiceministra kultury i sztuki Kazimierza Rusinka, wiceministra żeglugi Jana Wiśniewskiego, przewodniczącego Prezydium WRN Piotra Stolarka, władz MW i przedstawicieli Zarządu Portu Gdańsk, zatwierdzono ogólny plan zagospodarowania terenu Westerplatte, zapowiedziano powołanie komitetu budowy pomnika m.in. z udziałem jego żyjących obrońców w 1939.
Konkurs na pomnik i zagospodarowanie terenu ogłosił w maju 1963 gdański oddział Stowarzyszenia Architektów Polskich i sopocki oddział Związku Polskich Artystów Plastyków. Wpłynęły 63 projekty, z których wstępnie wyselekcjonowano 47. W drugim etapie projekty oceniała 28-30 XI 1963 w Wielkim Młynie (gdzie później prezentowano je publiczności) komisja w składzie: przewodniczący prof. Jan Zachwatowicz (Politechnika Warszawska), członkowie: Wacław Tomaszewski, Marian Wnuk, prof. Franciszek Strynkiewicz (Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie), architekci Józef Chmiel i Włodzimierz Geppert, przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej (MRN) Tadeusz Bejm, wiceprzewodniczący WRN Bernard Szczęsny. Za zwycięski projekt pomnika uznano 30 XI 1963 propozycję autorstwa Franciszka Duszeńko z zespołem oraz projekt Adama Haupta z zespołem na zagospodarowanie terenu, co dotyczyło 25 ha, na których miał między innymi stanąć pawilon muzealny (zamierzenie nie doszło do skutku), powstać parking samochodowy i pętla autobusowa.
Pomnik, o wysokości 24,70 m, umieszczony jest na kopcu o wysokości 22,80 m i średnicy 20 m. Licząc od poziomu najniższego tarasu całość osiąga 47,50 m wysokości. Siedem zniczy (w kształcie rur) u stóp pomnika odnosi się do siedmiu dni obrony Westerplatte. W środku, w rdzeniu monumentu, znajduje się nieudostępniany szyb, którym dostać się można schodami na samą górę. Pomnikowy monument składa się z 236 bloków granitowych (pochodzących z kamieniołomów ze Strzegomia i Borkowa na Śląsku) osiąga wysokość 22,5 m, waży 115 ton.
Początkowo obiekt nazywano „Pomnikiem Obrońców Wybrzeża”. Im bliżej końca prac zaczęto go zwać „Pomnikiem Bohaterów Westerplatte 1939–1945”, skoro z jego wystroju wynikało, że nie ograniczał się on tylko do uczczenia pamięci walczących w 1939. Ozdobiony został bowiem płaskorzeźbami i napisami, w tym z wykutymi na ścianach nazwami nie tylko akwenów i miejsc bitew morskich II wojny światowej, ale także nazwami pól bitewnych nie mających nic wspólnego z Wybrzeżem, czy ogólnie morzem (Lenino, Studzianki, Lasy Janowskie). Na szczycie umieszczono postacie marynarza i żołnierza z rosyjskim uzbrojeniem (pepeszą). Wystrój wskazywał więc, że pomnik upamiętniał tak polskich żołnierzy walczących w obronie Wybrzeża w 1939, jak i tych, którzy walczyli z wrogiem na frontach II wojny światowej, z oczywistym dla tamtych czasów akcentem na tych, którzy toczyli boje czy to przy boku Armii Czerwonej, czy to w partyzantce. Nową nazwę szybko zarzucono, skoro w 1945 na Westerplatte próbę obrony podjęły wojska niemieckie, nazwa brzmiałaby więc dwuznacznie. Mimo to nie uniknięto pomyłki, przywołując „Pocztę Gdańską”, a nie Pocztę Polską w Gdańsku (poczta w Wolnym Mieście Gdańsku była pod zarządem niemieckim). Dyskusji w zasadzie zaniechano, obiekt funkcjonuje albo pod nazwą „Pomnik Bohaterów Westerplatte”, czyli bez dat, z domysłem, że wszyscy honorowani na nim walczyli jak bohaterowie Składnicy, albo pod pierwszą nazwą „Pomnik Obrońców Wybrzeża”, z unikaniem tłumaczenia, co robią na nim niezwiązane w Wybrzeżem przedstawienia.
9 I 1964 Prezydium Wojewódzkiego Obywatelskiego Komitetu Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa analizowało wybrany projekt i zatwierdziło rozpoczęcie wstępnych prac, 11 stycznia sekretariat tego Prezydium zatwierdził szczegółowy kosztorys. W maju 1964 uruchomiono specjalne konto do dobrowolnych wpłat na budowę pomnika (jako pierwsi pośpieszyli z wpłatami nauczyciele i uczniowie Szkoły Podstawowej nr 45 we Wrzeszczu im. Bohaterów Westerplatte). We wrześniu 1964 Poczta Polska wypuściła (w serii pięciu okolicznościowych znaczków autorstwa artysty grafika Stefana Małeckiego) znaczek pocztowy o nominale 40 groszy przedstawiający projektowany pomnik.
Prace rozpoczęto jesienią 1963 od usunięcia przez saperów gęsto napotykanych w ziemi niewypałów i niewybuchów (czterech saperów towarzyszyło później stale kolejnym etapom prac) oraz wycięcia drzew w miejscu mającego powstać kopca. Budowa fundamentów pomnika wedle specjalnego projektu opracowanego przez Romualda Cebertowicza (kolista podstawa o średnicy 12 m i grubości 1,2 m) rozpoczęła się w lutym 1964. Do sierpnia 1965 Przedsiębiorstwo Robót Zmechanizowanych w Gdańsku układało odpowiednio hałdy ziemi, po czym usypany kopiec pozostawiono by odpowiednio osiadł. W tym samym sierpniu 1965, w hangarze na gdańskim lotnisku, Franciszek Duszeńko wykonał prezentowany później publicznie model pomnika w skali 1:5. Udział w budowie, na różnych odcinkach prac, brało w sumie 47 przedsiębiorstw.
W marcu 1966 przystąpiono do montażu rdzenia pomnika, do 10 V 1966 kopiec ostatecznie uformowano, od 20 maja przystąpiono do montażu na rdzeniu płyt pomnikowych. W celach bezpieczeństwa całkowicie zamknięto dostęp na Westerplatte, co wykorzystali filmowcy, akurat w tym czasie kręcący tu sceny do fabularnego filmu „Westerplatte” w reżyserii Stanisława Różewicza. Dochodziło też do licznych kradzieży składowanych materiałów, między innymi w nocy 25 V 1966 ukradziono z magazynów na Westerplatte 250 kg blachy ołowianej, rozbito granitowe płyty (by i z nich pozyskać ową blachę stanowiącą spoinę między płytami), uszkodzono ułożoną już podstawę pomnika. Sprawców, pięcioro chłopców w wieku 16-17 lat, zatrzymano dzień później.
Jeszcze w maju 1966 planowano odsłonięcie pomnika w dniu 1 września. W wrześniu rozpoczęły się jednak dopiero odbiory poszczególnych części pomnika. Uroczystości odsłonięcia przesunięto więc na pierwszy dzień świąteczny około 12 października, czyli dzień Święta Ludowego Wojska Polskiego (bitwy pod Lenino). Montaż pomnika zakończono 23 IX 1966. Po rozebraniu rusztowań, zdemontowaniu dźwigu i ukończeniu prac porządkowych, 30 września budowniczowie uroczyście przekazali obiekt delegacji Rady Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa (ROPWiM), której towarzyszyli twórcy pomnika, przedstawiciele władz lokalnych i władz Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD) (Kazimierz Rusinek), ROPWiM (Janusz Wieczorek), Wojskowego Instytutu Historycznego. Szczególnie zaangażowanym w jego budowę wręczono odznaki honorowe „Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej” i okolicznościowe dyplomy. Komisja odbioru oglądała pomnik także z pokładu holownika z wód Zatoki Gdańskiej. Dowódca Polskiej MW i dyrektor Gdańskiego Urzędu Morskiego (GUM) wydali polecenie, by od dnia odsłonięcia okręty i statki GUM, wchodzące i wychodzące z gdańskiego portu, oddawały honory na trawersie pomnika przez salut banderami (opuszczenie ich do połowy). Dyrektor GUM prosił też innych armatorów, towarzystw maklerskich itp., by wprowadziły ten zwyczaj w swoich przedsiębiorstwach. Krótko stosowany, zwyczaj ten zanikł, specjalnym rozkazem dowództwa MW z 9 X 1966 obowiązuje tylko polskie okręty.
8 X 1966 do Sieni Gdańskiej przy Dworze Artusa przywieziono urny z ziemią z 12 pól bitewnych, gdzie walczył polski żołnierz. Następnie kolumna samochodów w motocyklowej eskorcie przewiozła urny (ul. Długą, Tkacką, Rajską, Podwalem Grodzkim, al. Leningradzką, Siennicką) na Westerplatte. W obecności 12 zaproszonych żyjących jeszcze obrońców Składnicy (zaproszenie wysłano też kapitana Franciszka Dąbrowskiego, nieżyjącego już od czterech lat…) były one składane do krypty przy pomniku-czołgu przez kolejne delegacje uczestników walk konkretnego boju. W kolejności złożono tu urny z bitewnych pól Warszawy, Lenino, Narwiku, Lasów Janowskich na Lubelszczyźnie, wsi Gruszka na Kielecczyźnie, Tobruku, Monte Cassino, Studzianek, Wału Pomorskiego, Kołobrzegu, Siekierek, Zgorzelca.
Dzień później, 9 X 1966, nastąpiło odsłonięcie pomnika. Główny strumień chętnych do udziału w uroczystości skierowano do Nowego Portu. Tu na przedłużeniu ul. Szkolnej do Nabrzeża Oliwskiego pieszą przeprawę przez Wisłę od godz. 10:00 zapewnił zmontowany przez saperów most pontonowy. Obok niego wyznaczono miejsca parkingowe, dojazd prywatnym samochodem na Westerplatte był niemożliwy. Ze zwiększoną częstotliwością (co 10 minut) kursowały natomiast zwyczajowe autobusy linii nr 106 z Placu 1 Maja, uruchomiono też specjalne przewozy statkami spod Bramy Zielonej.
Przed pomnikiem stały warty honorowe wszystkich rodzajów broni. O godz. 11:00 na trybunę honorową weszli przewodniczący Centralnej Rady Związków Zawodowych (CRZZ) Ignacy Loga-Sowiński, minister spraw wewnętrznych gen. Mieczysław Moczar, wiceminister gen. Wojciech Jaruzelski, władze województwa z I sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (KW PZPR) Janem Ptasińskim, przewodniczącym Prezydium WRN Piotrem Stolarkiem, władze miasta na czele z przewodniczącym MRN Tadeuszem Bejmem, także i autorzy projektu pomnika. Po zapaleniu u stóp pomnika siedmiu zniczy i okolicznościowych przemówieniach, przy dźwiękach hymnu narodowego pomnik odsłaniali, przecinając wstęgę, Ignacy Loga-Sowiński, Mieczysław Moczar, Wojciech Jaruzelski, Jan Ptasiński, przewodniczący ROPWiM Janusz Wieczorek, I sekretarz Komitetu Miejskiego PZPR w Gdańsku Jerzy Hajer, kapitan rez. Julian Miazga (dowódca czołgu, stojącego jako pomnik przy Akademii Medycznej) i reprezentant załogi Składnicy z 1939, porucznik Leon Pająk (później inni obecni obrońcy wyrażali pretensje czemu on, uważali się za skrzywdzonych, bo stali z boku i na dobrą sprawę o nich nie mówiono).
Odsłonięciu towarzyszyło 21 salw ze stojącego na redzie niszczyciela ORP „Błyskawica” i przysięga nowo promowanych podoficerów Ludowego Wojska Polskiego. Uroczystość zakończyło odegranie „Międzynarodówki”. Od godziny 14:00 rozpoczęto demontaż mostu pontonowego przez Wisłę, by nie tamował już ruchu w porcie. Wieczorem przy Westerplatte i na redzie gdańskiego portu można było oglądać polskie okręty wojenne ze specjalną iluminacją, obecna była ORP „Błyskawica” i niszczyciel ORP „Wicher”, także okręty rakietowe, okręty podwodne, trałowce.
W dniu odsłonięcia pomnika Poczta Polska wprowadziła specjalny okolicznościowy datownik według projektu artysty grafika Ryszarda Królikiewicza. Oceniano, że w uroczystościach wzięło udział około 50 000 osób. W rzeczywistości zjawiło się o wiele mniej, także i dlatego, że popsuła się pogoda, rano przyszło ochłodzenie, chwilami pojawiła się mżawka. Według złośliwych opinii pomnik przypomina indiański totem, inni widzą w tym bagnet czy miecz wbity w ziemię. Sam twórca, Franciszek Duszeńko, dystansował się od tych ostatnich skojarzeń, ale wyjaśnień co do symboliki nie udzielił.
W sierpniu 2009, w ramach przygotwań do uroczystych obchodów w Gdańsku 70. rocznicy wybuchu II wojny światowej, pomnik przeszedł generalny remont.
