JEZUICI, Towarzystwo Jezusowe, zakon zał. 1534 przez Ignacego Loyolę, 1540 zatwierdzony przez papieża Pawła III, czołowa siła reformy Kościoła katolickiego i kontrreformacji. W Polsce od 1564 za sprawą bp. warmińskiego, kard. Stanisława Hozjusza. Możliwość umieszczenia placówki j. w poddanym wpływom reformacji Gd. rozważano już w latach 60. XVI w., sprowadzono ich ostatecznie 1585 za sprawą bp. włocławskiego q Hieronima Rozrażewskiego. Stacja misyjna korzystała pocz. z zachowanych w Gd. katolickich klasztorów (przede wszystkim q dominikanów i q brygidek) oraz plebanii parafii mariackiej (tzw. Farhof), gdzie 1589 j. uzyskali kilka pomieszczeń (m.in. kaplicę domową). W 1592 ufundowano q Kolegium Gdańskie (jezuickie) w q Starych Szkotach. W 1593 protest. q Rada Miejska nie zaakceptowała próby utworzenia placówki wewnątrz miasta, co miało nastąpić poprzez dołączenie do fundacji w Starych Szkotach chylącego się ku upadkowi klasztoru św. Brygidy (1593). W 1606 i 1612 siłą usunięto z niego j., próbujących zastąpić q brygidianów – męski konwent tego klasztoru. W 1623, za protekcją Zygmunta III Wazy, j. utworzyli przy klasztorze św. Brygidy kapelanię, wspomagając działania proboszczów gd. i służąc brygidkom w charakterze spowiedników nadzwyczajnych. W należącej do zespołu klaszt. kaplicy św. Marii Magdaleny prowadzili oratorium dla tzw. kongregacji katolików (grupującej rozproszoną społeczność katolicką Gd.). Na skutek animozji pomiędzy j. a dążącymi do usamodzielnienia brygidkami 1638 kaplica została zburzona, 1641 Towarzystwo Jezusowe usunięto z klasztoru. Jedynym punktem oparcia dla j. w protest. mieście pozostała od tego czasu katolicka plebania q kośc. NMP. Po wybudowaniu 1681–83 q Kaplicy Królewskiej starania j. o przejęcie nad nią pieczy doprowadziły do zadrażnień i tumultów, szczególnie intensywnych 1683–84, 1698, 1714–15. W 1719 misja j. przy Kaplicy Królewskiej została oficjalnie zatwierdzona przez bp. włocławskiego Felicjana Konstantego Szaniawskiego i zaakceptowana przez władze Gd., choć jeszcze 1765 pospólstwo gd. podnosiło pretensje, posądzając j. o próbę założenia tu szkoły. Misja, złożona z 2–4 kaznodziejów, utrzymała się przy Kaplicy Królewskiej do kasaty zakonu 1773, formalnie podporządkowana Kolegium Gd. W 1683–90 przy misji mieszkał
incognito znakomity jezuicki matematyk Adam Adamandy Kochański. Po restauracji zakonu (1814) j. przez kilka tygodni 1852 (w ramach umacniającej katolicyzm akcji misyjnej podjętej na zlecenie Stolicy Apostolskiej) badali, bez powodzenia, możliwość odtworzenia placówki w Gd. Na stałe pojawili się w Gd. po II w. świat., 1945 obejmując parafię św. Krzyża we Wrzeszczu (ul. Mickiewicza 24), tworząc istniejący do dziś dom zakonny w randze rezydencji. Przejęli też nieopodal (ul. Mickiewicza 11) poewang. kośc. Chrystusa (ob. q kośc. św. Andrzeja Boboli). W 1946 otrzymali w zarząd zniszczony działaniami wojennymi q kośc. św. Bartłomieja na Starym Mieście, którym administrowali do 1990.
SK
