GDAŃSK – POCZĄTKI MIASTA
Z Encyklopedia Gdańska
| < Poprzednie | Następne > |
Gród strażniczy zlokalizowany był na q Grodzisku, jedynym miejscu w ob. śródmieściu Gd., w którym znaleziono monety z okresu penetracji przez Arabów wybrzeży M. Bałtyckiego w IX i 1. poł. X w. Dirhemy arabskie odkrywano na tym terenie przed wiekami (np. w 1711 w rejonie ob. ul. Kurkowej) i współcześnie (w 2000, przy budowie Krzyża Millenium, odkryto fragmenty dirhema dynastii Samanidów, wybitego między 913 a 943, w 2005 przy ul. Strzeleckiej fragment dirhemu Abbasydów, wybitego między 812 a 820). Pamięć o Grodzisku jako początku Gd. przetrwała całe średniowiecze, a w pocz. XVI w. została zapisana w formie opowieści o okrutnym księciu Haglu (imię nawiązujące do niem. nazwy Grodziska – Hagelsberg), którego zabili łupieni przez niego poddani, niszcząc też jego gród. Umocnieniom na Grodzisku towarzyszyła otwarta osada – przypuszcza się, że rybacka – na tzw. Kępie Dominikańskiej, czyli obszarze wokół ob. q kośc. św. Mikołaja i q Hali Targowej. Odkryto tam m.in. cmentarz z X w. Nieco na płd. wschód, w okolicach ob. q Ratusza Głównego Miasta, przy ważnym szlaku handlowym na Mierzeję i do Prus, funkcjonowała przeprawa przez rzekę q Motławę (pobrane stąd próbki drewna pochodzą z lat 908–932).
W latach 50. X w. ziemie nad Zatoką Gd. zostały zajęte przez niewiele wcześniej powstałe i okrzepłe w ob. Wielkopolsce państwo Polan. Dokonał tego albo książę Siemomysł, albo jego syn Mieszko i. Atak Polan wynikał z oczywistych dążeń każdego większego organizmu państw. do panowania nad ważnymi szlakami komunikacyjnymi, do partycypowania w uzyskiwanych z nich dochodach, w tym wypadku poprzez wykorzystanie emporium puckiego. W trakcie zaciętych walk port pucki uległ zniszczeniu (spalony), podobnie jak centrum dotychczasowego plemienia na Kępie Oksywskiej, została zniszczona także większość grodów pogranicza. W połączeniu z powszechnie stosowaną przez Polan polityką wobec podbitych ziem, czyli przenoszeniem centrów adm. z dawnych gł. ośrodków do ośrodków wcześniej peryferyjnych, spowodowało to wysunięcie Gd. na czoło gł. ośrodków Pomorza Wsch. Z punktu widzenia rządzących w Gnieźnie i Poznaniu władców Polan, Gd. leżał bliżej – niż Oksywie czy Puck – morza, co wobec konieczności odbudowy nadmorskiego portu dawało wybór, czy będzie to Gd. czy okolice Pucka. Przewaga Gd. polegała także na jego położeniu nad q Wisłą. Stopniowe włączanie przez Polan do ich państwa ziem nadwiślańskich spowodowało, że w konsekwencji rzeka ta w całości znalazła się pod ich panowaniem, nabierając tym samym ogromnego znaczenia gosp. Wyniesienie Gd. w poł. X w. do roli czołowego ośrodka regionu w ramach państwa polańskiego (nast. pol.) nie zmieniło jego wcześniejszej topografii. W grodzie na Grodzisku urzędował odtąd polański namiestnik (spotykane niekiedy opinie, że Gd. rządził lokalny książę podporządkowany Mieszkowi i i nast. Bolesławowi Chrobremu nie mają racji bytu; q żywoty św. Wojciecha). Gród ten i osada na Kępie Dominikańskiej byłymiejscem chrztu gdańszczan przez q św. Wojciecha w 997, a opisująca to wzmianka zawarta w Żywocie I (998/999), autorstwa q Jana Kanapariusza przynosi pierwszy źródłowy zapis nazwy Gd.
W XI w. Pomorzanie przynajmniej dwukrotnie pozbawiali Piastów władzy, co łączyło się z odstąpieniem od chrześcijaństwa. Po raz pierwszy miało to miejsce albo za czasów Bolesława Chrobrego (zm. 1025), albo jego syna Mieszka II (zm. 1034). Stratę powetował syn ostatniego, Kazimierz Odnowiciel, i z nim łączyć trzeba generalne zmiany w ośrodku gd. Książę ten odzyskał władzę nad Pomorzem w 1047, z badań archeol. wynika zaś, że już w 1050 pobudowany został wał nowego gd. grodu, leżącego przy ówczesnym ujściu rzeki Motławy do Wisły (ob. rejon ul. Na Dylach i Dylinki od płn., Rycerskiej i Karpiej od wsch., Wapienniczej i Wartkiej od płd. oraz Sukienniczej od zach.). Prace nad budową grodu trwały jeszcze po śmierci księcia Kazimierza (1058), a więc za czasów jego syna Bolesława Śmiałego, na lata 60. XI w. datowany jest bowiem początek zabudowy mieszkalnej wewnątrz grodu. Nowy gród był pocz. obronną rezydencją pol. urzędnika (na lekkim wzniesieniu u ujścia Motławy do Wisły, czyli w części płd.-wsch. wskazanego wyżej obszaru, na 0,4 ha powierzchni), wokół której skupiać się zaczęli rzemieślnicy, kupcy i rybacy. Jeszcze w XI w. rozwijającą się podgrodową osadę ufortyfikowano. W efekcie całość założenia grodowego zajęła ok. 2,25 ha powierzchni, stało ok. 250 domów, szacuje się, że mogło w nim zamieszkiwać ok. tysiąca mieszkańców. Przy grodzie powstał też port.
Stary gród na Grodzisku spadł do rangi punktu obserwacyjnego (istniejące wieże obserwacyjne widać jeszcze na nowożytnych mapach). Po raz drugi Pomorzanie zrzucili zwierzchność Piastów w 1069, za panowania Bolesława Śmiałego (zm. 1081). Powrócić do stanu poprzedniego próbował jego młodszy brat i następca Władysław Herman (zm. 1102). W wyprawie z 1090 zajął Pomorze Wsch. „aż po morze”, a więc z Gd., kiedy jednak ustanowieni przez niego pol. namiestnicy nie byli w stanie utrzymać się w tych grodach, nakazał je wszystkie w pocz. 1091 spalić. Teoretycznie wówczas mógł zostać spalony również gd. gród w widłach Motławy i Wisły, czy faktycznie do tego doszło, muszą w przyszłości wykazać badania archeol. Ostatecznie problem przynależności Pomorza Wsch. do państwa pol. rozwiązał syn Władysława Hermana, książę Bolesław Krzywousty.
W 1119 ostatecznie zajął Pomorze Wsch. z Gd., gdzie ustanowił namiestników (q Sobiesławice), poddał Gd. kościelnej jurysdykcji biskupstwa we Włocławku (q Biskupia Górka). W grodzie gd. pojawił się już na stałe q kośc. Bożej Rodzicielki Marii. W 1148 w bulli papieża Eugeniusza III dla biskupa włocławskiego dopiero po raz drugi w źródłach pisanych odnotowano nazwę Gdańsk, wzmiankując castrum Kdanzc in Pomerania. Biskupowi przynależała dziesięcina od cła pobieranego w grodzie gd. od przybywających do portu statków. Po poł. XII w. nazwa Gdańsk notowana bywa już stale i na bieżąco.
Do 1227 Gd. i całe Pomorze Wsch. pozostawały pod władzą każdorazowego zwierzchniego księcia Polski, zarządzane były w jego imieniu przez wyznaczanych przezeń namiestników: q Sambora i (fundatora w 1186 q klasztoru cystersów w Oliwie, uposażonego m.in. dziesięcinami z karczem gd. i z cła należącego do gd. grodu, w akcie fundacyjnym po raz pierwszy wspomniano o gd. nabrzeżach portowych), q Mściwoja i (fundatora w 1212 klasztoru norbertanek w Żukowie, uposażonego trzecią częścią cła pobieranego w gd. grodzie od sukna), q Świętopełka. W latach 80. XII w. w osadzie na Kępie Dominikańskiej pobudowano murowany kośc. św. Mikołaja. W tym czasie w ośrodku gd. powstawać zaczęła kolonia kupców i żeglarzy z krajów niem., gł. z Lubeki. Wiążąc się z Gd. na stałe, utworzyli oni rychło gminę niem., której członkowie notowani są w zachowanych dokumentach od ok. 1224, w 1227 występują już z określeniem burgenses, czyli mieszczanie. Przypuszcza się niekiedy, zwł. ostatnio, że już wówczas lokowano w Gd., w okolicach q kośc. św. Katarzyny, pierwsze samorządowe miasto, korzystające z q prawa lubeckiego. Inne poglądy przesuwają moment lokacji miasta nawet do ok. 1263 (w tym roku Lubeka na prośbę Świętopełka przysłała do Gd. q Kodeks lubecki, zbiór norm prawnych, regulujących wewnętrzny ustrój życia miejskiego, co jednoznacznie potwierdza funkcjonowanie miasta w Gd.). Nie brak opinii, że lokowane w latach 20. XIII w. miasto lubeckie rychło upadło i odnowiono je w latach późniejszych.
W 1226 najazd Prusów na okolice Gd. przyniósł m.in. zniszczenie klasztoru oliwskiego, napastnicy podeszli pod gród gd., niszcząc osadę na Kępie Dominikańskiej z kośc. św. Mikołaja. Najazd, inspirowany przez książąt piastowskich Władysława Laskonogiego i Konrada Mazowieckiego, spowodował, że w styczniu 1227 Świętopełk, dotychczasowy namiestnik pol. książąt zwierzchnich, zerwał związki z dynastią piastowską i ogłosił się niezależnym księciem. Tym samym Gd. jako jego gł. siedziba doczekał się miana odrębnej stolicy książęcej. W 1227 zniszczoną prus. najazdem Kępę Dominikańską z podobnie zniszczonym kośc. św. Mikołaja Świętopełk (tytułując się już księciem) przekazał zakonowi q dominikanów.
W 1252 książę Świętopełk, kończąc trwającą od ponad 10 lat wojnę z zak. krzyż., musiał się zobowiązać, że gdyby z jego strony doszło do zerwania pokoju, Krzyżacy mieliby prawo domagać się przyznania im Gd.
Po śmierci w 1266 Świętopełka jego następcą w Gd. został młodszy z synów, q Warcisław II. W 1270, w wojnie ze starszym bratem q Mściwojem II, utracił jednak władzę i zmarł na wygnaniu. Mściwoj II utrzymał się w Gd. mimo q buntu mieszczan gd. z 1270–71. Bunt ten zaważył na losach Gd. na kolejne ponad 20 lat, do śmierci Mściwoja II (25 XII 1294). Zbiorową karą był nakaz rozbiórki wszelkich umocnień gd. miasta na prawie lubeckim, zapewnienie księciu wpływu na obsadę stanowisk w Radzie Miejskiej i inne ograniczenia (np. nie mniej uciążliwy zakaz polowań i pozyskiwania drewna przez mieszczan w pobliskich lasach). Zbuntowanym mieszczanom skonfiskowano młyny nad potokiem q Strzyża. W wymiarze ogólnym represje Mściwoja II oznaczały odsunięcie mieszczan z Gd. i innych wschodniopomorskich ośrodków (Tczew, Słupsk) od udziału z życiu polit. W wymiarze indywidualnym szczególnie aktywnych w buncie gd. mieszczan oskarżono o zbrodnię obrazy książęcego majestatu, o zamiar wypędzenia księcia lub nawet jego zabicia. Prawnicy Mściwoja II sięgnęli dość wyjątkowo do rozwiązań z prawa rzym., pozwalającego na ferowanie wyroków, z których oskarżeni nie mieli szans ujść z życiem, co mogłoby się zdarzyć w wypadku stosowania prawa pol. lub lennego.
Po śmierci Mściwoja II 25 XII 1294, zgodnie z wcześniejszymi umowami, władzę na Pomorzu Wsch. przejął pochodzący z dynastii piastowskiej książę wielkopolski Przemysł II. Obecny był on w gd. grodzie w chwili śmierci Mściwoja II, początek panowania nad miastem zaznaczył wyrażeniem zgody na odbudowę drewnianych umocnień obronnych (q mury obronne). 26 VI 1295 Przemysł II koronował się w Gnieźnie na króla Polski, Gd. leżał na trasie jego pokoronacyjnego objazdu kraju.
Po tragicznej śmierci króla (zamordowanego w Rogoźnie 8 II 1296) księciem gd. ogłosił się władający w Inowrocławiu Leszek, bratanek Władysława Łokietka. Był on (po matce Salomei) wnukiem księcia tczewskiego Sambora II, brata Świętopełka, i na podstawie takich układów genealogicznych 26 VI 1296 z tytułem księcia gd. wystawił przywilej dla klasztoru w Oliwie. Władzy jednak nie utrzymał, bez stawiania oporu jeszcze w lecie 1296 oddał ją Władysławowi Łokietkowi, który zapanował także nad Wielkopolską. Początki panowania Władysława Łokietka rozczarowały poddanych, także mieszczan gd., w których uderzyła decyzja księcia utworzenia w ośrodku gd. q kantoru lubeckiego, uprzywilejowanego konkurenta prowadzonych przez nich interesów. Po buncie, do którego doszło w Wielkopolsce przeciwko Władysławowi Łokietkowi, i po jego wygnaniu władcą Polski (panującym w Kr., Poznaniu, Polsce Środkowej i w Gd.) został pochodzący z czes. dynastii Przemyślidów Wacław II. W 1301, gdy na Pomorze Wsch. najechały wojska księcia Rugii Wisława i gdy po zdobyciu ziemi darłowskiej i słupskiej zaczęły zagrażać Gd., z polecenia Wacława II pod miastem i grodem zjawiły się wojska krzyż. z zadaniem (zwycięskiego w konsekwencji) wspierania rycerstwa wschodniopomorskiego w walce z przeciwnikiem.
Po przedwczesnej śmierci Wacława II i jego syna Wacława III do władzy ponownie powrócił Władysław Łokietek. Na Pomorzu Wsch. objął rządy w grudniu 1306, jednak jesienią 1308 doprowadziły one do wydarzeń zwanych q rzezią Gd. Miasto zostało zajęte przez margrabiów brandenb., a poproszeni przez obrońców grodu po raz kolejny o pomoc Krzyżacy nie tylko zajęli miejsce uznających władzę Władysława Łokietka członków załogi grodowej, ale także w jednym ze szturmów w nocy z 12 na 13 listopada opanowali miasto, dokonali rzezi mieszkańców i łamiąc wcześniejsze ustalenia ze stroną pol., uznali się za właścicieli Pomorza Wsch. Tego samego dnia, w którym zdobyli miasto Gd., zajęli bez walki ośrodek tczewski (miasto i gród), latem 1309 po oblężeniu opanowali Świecie nad Wisłą.
Po zajęciu Gd. Krzyżacy do pocz. 1309 nakazali mieszczanom, którzy przeżyli rzeź, rozebranie resztek miasta na prawie lubeckim, nast. opuszczenie zakonnego państwa. O rzezi Gd. z 1308 i zniszczeniu miasta podstawowych informacji dostarczają zeznania złożone w 1312, 1320 i 1339 przez świadków q procesów o zniszczenie i zajęcie Gd. oraz Pomorza Wsch. przez Krzyżaków. W grodzie nad Motławą osiadł krzyż. konwent (q komturstwo), funkcjonowała tylko osada rybacka na q Osieku. Odrodzenie życia miejskiego nastąpiło dopiero w poł. lat 20. XIV w. Po raz pierwszy od 1308 o ponownie funkcjonującym mieście wspomniano 24 IX 1328 w dokumencie księcia meklemburskiego Henryka II Lwa i rady miejskiej Wismaru, w którym informowano o objęciu zwolnieniami z cła kupców z Rugii, Gotlandii, Szwecji i miasta Gd. Życie miejskie odrodziło się nie w miejscu miasta na prawie lubeckim, ale na obszarze q Głównego Miasta. Ośrodek ten otrzymał w konsekwencji q prawo chełmińskie, od 1342 prawo wzniesienia q fortyfikacji. W 1338 Krzyżacy przystąpili do wznoszenia w miejscu dawnego grodu ceglanego q zamku. W 1377 przywilej założenia miasta na prawie chełmińskim dostała osada rozwijająca się na q Starym Mieście, 1380 powołano do życia kolejne, trzecie już miasto w gd. aglomeracji, q Młode Miasto. Stan taki utrzymał się do początków q wojny trzynastoletniej, kiedy to w styczniu 1455 Główne Miasto uzyskało zgodę króla pol. Kazimierza Jagiellończyka na rozbiórkę Młodego Miasta i przesiedlenie mieszkańców przede wszystkim na Stare Miasto. W okresie wojny trzynastoletniej Główne Miasto otrzymało także zgodę królewską na ustanowienie jednej Rady i jednego sądu (q burmistrzowie miast gd.; q Rada Miejska), co równało się likwidacji samodzielności Rady Starego Miasta i zmonopolizowaniu rządów nad aglomeracją miejską przez Radę Głównego Miasta.
