Koszary w Nowym Porcie, około 1910
Koszary 17. Zachodniopruskiego Batalionu Taborowego, początek XX wieku
KOSZARY, budynek lub zespół budynków wojskowych, pełniących funkcje mieszkalne (dla żołnierzy garnizonu), a także gospodarcze, magazynowe i adm. Ze względu na obronność można na terenie Gd. podzielić je na 3 rodzaje: 1) przystosowane do aktywnej obrony: k. na Biskupiej Górce i kwatery załogi w fortach Biskupiej Górki, Brzeźna, Płoni czy w Szańcu Jezuickim obok Biskupiej Górki; 2) k. o wzmocnionej konstrukcji (schronowe): k. na Grodzisku i w twierdzy Wisłoujście; 3) nieprzystosowane do obrony (pozostałe). Pierwsze k. w Gd. pojawiły się w XVII w., w obrębie twierdzy Wisłoujście (Fort Carré), po 1814 wykorzystywane na wojskowe więzienie państwowe i siedzibę załogi twierdzy (kompania piechoty, obsługa artylerii). Szereg tymczasowych k. zorganizowano na terenie Gd. 1807–14 (kościoły, spichlerze, część załogi ulokowano w kwaterach prywatnych), rozwój budownictwa k. nastąpił od 1814. Miał na celu zapewnienie mieszkań żołnierzom, dotychczas wynajmującym kwatery prywatne (do końca XIX w.), oraz siedzib biurom i urzędom wojskowym, mieszczącym się również w wynajętych, prywatnych lokalach i wykorzystujących obiekty poklasztorne (karmelici, brygidki, gdzie np. zorganizowano po 1847 więzienie garnizonowe).
Langgarten-Kaserne, Langgarten 80 (ul. Długie Ogrody), od 1822, w zakupionym od prywatnych właścicieli i adaptowanym na potrzeby k. budynkiem z 1766, mieściło się tu dowództwo pułku Leibhusarów oraz stacjonował do 1 X 1880 1. szwadron kawalerii, 1. kompania piechoty z Infanterie Regiment Nr 128, rozebrane 1907 (w miejscu k. powstała w styczniu 1909 nowa Trojangasse (ob. Seredyńskiego), łącząca Długie Ogrody z Groblą Angielską).
Bischofsberg-Kaserne, reduta k. na Biskupiej Górce, powstała 1827–33, stacjonowały 2–3 kompanie piechoty do 1920, pełniły też funkcje adm. i gospod. (m.in. pralnia garnizonowa do poł. lat 80. XIX w.), we wrześniu 1939 miejsce osadzenia obrońców Poczty Polskiej i Westerplatte, ob. jeden z budynków jest siedzibą q Gdańskiej Wyższej Szkoły Humanistycznej.
Wieben-Kaserne (k. Wiebego; q Adam Wiebe) na Starym Przedmieściu, w kwartale Fleischergasse (ul. Rzeźnicka), Poggenpfuhl (ul. Żabi Kruk), Gertrudengasse (od 1945 Wilcza, równo- legła do ul. Toruńskiej) i późniejszej (powstałej 1914) Am Weißen Turm (ul. Augustyńskiego). Wybudowany etapami (1859–67 do lat 90. XIX w.) największy kompleks koszarowy w Gd., służył przejściowo większości jednostek piechoty i grenadierów (do 10 kompanii, zwykle 2–3 bataliony) oraz jako biura administracji wojskowej. W 2. poł. lat 90. XIX w. postawiono dodatkowy barak z blachy falistej na pobliskim Wallplatz (q pl. Wałowy) dla kompanii piechoty. W 1920–39 siedziba biur miejskich. Po 1 IX 1939 ponownie k. wojsk niem., od 1945 pol. W 1957 przekazane administracji cywilnej, m.in. siedziba q Unimoru, ob. siedziba urzędów (m.in. Urzędu Marszałkowskiego, Urzędu Skarbowego, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, q Wyższej Szkoły Bankowej).
Reiter-Kaserne, wybudowane 1868–73, nazwa pochodzi od ul., przy której powstały – Reitergasse, (po 1945 ul. Ułańska), stacjonowali tu wyłącznie grenadierzy lub piechota. W 1945–92 k. Wojska Polskiego (KBW), ob. siedziba q Akademii Muzycznej.
Herrengarten-Kaserne do 1892, Langgarter-Hintergasse-Kaserne, od ul. Langgarter Hintergasse (Tylna Długoogrodowa), przy ul. Herrengarten (Pański Ogród) na Dolnym Mieście, po 1945 ul. Sadowa, wybudowane 1887–89 dla batalionu piechoty, ob. własność WP, po 1985 siedziba wojskowej średniej szkoły muzycznej, dziś opuszczone.
Hagelsberg-Kaserne, Grodzisko, k. piechoty wybudowane 1865–72, zmodernizowane 1913–14. W tym samym czasie, przed i w. świat., wybudowano budynek drugich k., tzw. Neue Kaserne. Artillerie-Kaserne II, Alte Husaren-Kaserne, Sammtgasse (ul. Aksamitna), oddane do użytku 1 X 1880, do 1896 siedziba 2 szwadronów Leibhusaren-Regiment Nr. 1 (huzarów, od których pochodzi pierwotna nazwa, przeniesiono do k. przy ob. ul. Słowackiego), od 1896 siedziba 3 baterii artylerii polowej (stąd zmiana nazwy), ob. nie istnieją.
Pionier-Kaserne, k. dla pionierów, Promenade (ul. 3 Maja), wybudowane 1880–82, siedziba 3 kompanii pionierów (do 1890), 1891–93 tymczasowe k. wojsk inżynieryjnych (Train-Kaserne) i tymczasowa siedziba Intenden- tury q Siedemnastego (XVII) Korpusu Armijnego. W 1890–93 przebudowane na potrzeby q Szkoły Wojennej, w kwietniu 1945 pierwsza siedziba pol. Zarządu Miasta, ob. Urząd Pracy.
Neufahrwasser-Kaserne, Nowy Port, Olivaer Straße 35c (ul. Oliwska), wybudowane 1880–82 dla 2 batalionów (artylerii pieszej oraz piechoty). Po 1922 przekazane w użytkowanie rządowi pol., mieszkania pol. pracowników poczty, kolei i pracujących na Westerplatte, siedziba pol. organizacji, kaplicy pol. Od 15 IX 1939 do 31 III 1940 obóz dla aresztowanych w Gd. Polaków, baza dla powstającego q obozu Stutthof (q obóz dla Polaków w Nowym Porcie).
Artillerie-Kaserne I, k. artyleryjskie i, między Wallgasse (ul. Wałowa) a Kanałem Raduni (przypisane do Hohe Seigen, ul. Rybaki Górne), wybudowane 1883–85 dla 3–4 batalionów artylerii polowej. Około 1900 oddano do użytku nowy magazyn dla sprzętu artyleryjskiego pułku przy Wallgasse 15 (ul. Wałowa) oraz dalsze stajnie, po i w. świat. hala Targów Gd., miejsce wieców i mitingów politycznych w okresie II WMG. Po 1945 część hali wykorzystywano jako bazę dla autobusów PKS. Ob. zachowane tylko 2 byłe stajnie przy ul. Wałowej, użytkowane przez firmę q Saur Neptun Gd. SA.
Leibhusaren-Kaserne i (Husarenkasernement i), Wrzeszcz (w chwili budowy w Strzyży Górnej) przy Hochstrieß (ul. Słowackiego), k. huzarów, wybudowane 1893–95, 3 X 1896 oddane z udziałem cesarza Wilhelma II dla Leibhusaren-Regiment Nr. 1 pułku huzarów (około 400 koni).
Leibhusaren-Kaserne II (Husarenkasernement II), Wrzeszcz (w chwili budowy w Strzyży Górnej) przy Hochstrieß (ul. Słowackiego), dla Leibhusaren-Regiment Nr. 2, przybyłego z Poznania, tworząc brygadę Leibhusaren pod dowództwem gen. q Augusta von Mackensena. Wybudowane 1898–1901, oddane do użytku przy udziale cesarza Wilhelma II 14 IX 1901. Razem z k. i huzarów stworzyły największy kompleks k. w Gd. Na terenie k., obok kwater dla żołnierzy i podoficerów, znajdowały się stajnie, kasyno, sklep, zaplecze sanitarne. Magazyny furażu i żywności znajdowały się w nowo powstałych budynkach u zbiegu ob. al. Grunwaldzkiej i ul. Kościuszki, mających rampę kolejową. Telegraphen-Kaserne, Wrzeszcz, przy Heeresanger (al. Legionów), wybudowane 1912–14 dla batalionu telegrafistów. Kompleks obejmował 2 duże budynki koszarowe, budynek z wieżą do łączności radiowej (po 1924 obserwatorium astr. miasta i q THD) oraz plac musztry, ob. stadion q Gedanii.
W okresie II WMG funkcje koszarowe zachowano jedynie w wypadku dawnych k. huzarów i taborów we Wrzeszczu, gdzie stacjonowała q policja gd. Remilitaryzacja Gd. od poł. 1939 spowodowała powrót funkcji wojsk. także do obiektów na Biskupiej Górce, Grodzisku i k. Wiebego. W 1939–45 wszystkie dawne pruskie k. użytkowane były przez Wehrmacht, Luftwaffe, Kriegsmarine bądź administrację wojsk. (niekiedy zmiana nazw: Neue Telegraphen-Kaserne – Telegraphen-Kaserne i Bölcke-Kaserne, Neufahrwasser-Kaserne – Hindersin-Kaserne). Pojawiły się nowe miejsca stacjonowania wojsk w dawnych majątkach gd.: Lobkowski Dwór (q Kamienny Młyn) i Krzyżowniki) oraz innych obiektach (np. szkołach). Po 1945 Ludowe Wojsko Polskie przejęło m.in. k. na ul. Sadowej, dawne k. huzarów i taborów we Wrzeszczu. Nowe, niewielkie budynki k. powstały m.in. przy ul. Polanki. W latach 90. XX w. ostatnie obiekty wojsk. w Gd. zostały opuszczone przez wojsko. (q Heinrich F. Maillard, q Obóz Karny SS i Policji Gd.-Maćkowy).
JDan
