WISŁOUJŚCIE
| < Poprzednie | Następne > |
WISŁOUJŚCIE (Münde, Weichselmünde), obecnie część jednostki pomocniczej Gdańska, osiedle Przeróbka ( administracyjny podział). Pierwotnie nazwa techniczna miejsca ujścia Wisły do Zatoki Gdańskiej, na północ od Gdańska ( Wisła), rozciągnięta następnie także na punkt osadniczy na prawym brzegu Wisły.
Do połowy XIV wieku brak informacji o kontroli nad Wisłoujściem i osadnictwie w jego rejonie. Niewykluczone, że istniał tam sezonowy punkt obserwacyjny i stacja rybacka. W 1359 roku stała tam karczma na prawie chełmińskim, z obszarem sięgającym na północy od jeziora przy brzegu morskim (istniało jeszcze w 1723, na północ od obecnej twierdzy Wisłoujście), na południu do wzniesienia zwanego Górką (Goreck). Na obszarze tym, w związku z odsunięciem się nurtu Wisły (nowe koryto) w 1371 od położonego wcześniej w widłach Motławy i Wisły zamku, dotychczas panującego także nad ruchem wiślanym, Krzyżacy założyli około roku 1372 strażnicę – obronny dwór (blokhauz) i powołali specjalnego urzędnika, zwanego mundemajstrem, którego działalność wywoływała skargi Gdańska i stanów pruskich.
Wisłoujście było portem zewnętrznym Gdańska, utrzymywanym między innymi z opłaty od towarów, zwanej palowym. Wytyczaniem i oznakowaniem toru wodnego (głębi) oraz bulwarkiem (molem) o konstrukcji skrzyniowej, którego zadaniem było pogłębianie ujścia, zajmowali się dwaj rajcy Głównego Miasta, zwani panami palowymi, mający do dyspozycji personel pomocniczy. Przed rokiem 1403 przy blokhauzie, karczmie i dworze w Górce, powstała kaplica św. Olafa ( kościół Garnizonowy w Wisłoujściu).
Twierdza, ul. Stara Twierdza 1, zespół dzieł obronnych położony na prawym, wschodnim brzegu Martwej Wisły, naprzeciwko Nowego Portu. W roku 1433 blokhauz został zniszczony przez husytów. Powstałą w jego miejsce basteję zniszczył w 1465 sztorm. W 1482 wzniesiono około 20-metrową, cylindryczną wieżę, zwaną Latarnią (wykorzystywaną także w charakterze latarni morskiej), otoczoną blokhauzem. Kolejny blokhauz, prawdopodobnie wysunięty w morze na końcu mola, w 1497 zniszczony przez sztorm, odbudowany w 1517 lub 1518–1521. W 1562 roku na miejscu rozebranych drewnianych umocnień otaczających wieżę wzniesiono ceglany tzw. Wieniec (basteję z działobitniami), na planie koła o średnicy 31 m, z 2 kondygnacjami otwartymi od strony dziedzińca i jedną podziemną pod jej północno-wschodnią częścią. Latarnię podwyższono i w 1593 zwieńczono renesansowym hełmem. W 1573 Latarnię i Wieniec otoczono czworobokiem drewnianego parkanu lub palisady (Stacket) z blokhauzami.
W okresie 1576–1577, częściowo doraźnie w trakcie wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym, uzupełniono fortyfikacje umocnieniami ziemnymi i fosą, tworząc w ten sposób pierwszy fort. Podczas tej wojny twierdza przetrzymała między 4 czerwca a 3 września kilka ataków polskich wojsk, zniszczeniu uległy górne kondygnacje Latarni i zachodnia część Wieńca. Podczas naprawy zniszczeń w 1584 Latarnię (przesłoniętą nowymi budynkami) podwyższono o trzy kondygnacje (około 11 m), w miejsce prostokątnego założenia z czterech blokhauzów w latach 1586–1602 wzniesiono z cegły fort carré („kwadratowy”, budowniczy Hans von Lindau, następnie Antoni van Obberghen). Skonstruowany zgodnie z zasadami nowowłoskiej myśli fortyfikacyjnej, na rzucie zbliżonym do kwadratu, o czterech skazamatowanych bastionach z nasypami ziemnymi, ze stanowiskami ogniowymi w barkach cofniętych i osłoniętych uchem o narożach wzmocnionych granitowymi ciosami, otoczony fosą.
Bastiony, licząc od północy (zgodnie z ruchem zegara), noszą nazwy: Artyleryjski (1586), Ostroróg (1587), Południowo-Wschodni (1587) i Furta Wodna (1587). Od wschodu do fortu carré prowadziła brama (zachowana, z datą 1602 na zworniku), zbudowana z granitowych ciosów, której tunel usytuowano skośnie do osi wjazdu (co zabezpieczało wnętrze fortu przed rażeniem pocisków). Wieniec od strony północno-wschodniej i południowej obudowano ceglanymi, piętrowymi kamieniczkami koszarowymi, od północy domem komendanta. Wzdłuż kurtyny łączącej bastiony Ostroróg i Południowo-Wschodni, od strony dziedzińca, wybudowano ceglane, piętrowe koszary. Otwory drzwiowe i okienne domu komendanta, kamienic wokół Wieńca i koszar obramowano piaskowcem.
W latach 1624–1626 wokół fortu carré (pod kierunkiem inż. Petera Janssona) wzniesiono wzorowany na fortyfikacjach niderlandzki szaniec ziemny o 5 bastionach; by go osłaniać przed atakiem bezpośrednim, w 1624–1626 wzniesiono tzw. Szaniec Wschodni (Ostschanze), czyli otoczonych fosą 5 bastionów ziemnych (od północy): Pucki Kąt (Putziger Winkel), Ostroróg (Scharffer Ort), Świński Łeb lub Góra (Schweinskopf, Berg), Bielnik (Bleichplatz, Coppel Bolwerk) i Wiślany Róg (Weichsel-Eck). Dla wzmocnienia w 1629–1650 usypano w fosie trzy raweliny (jeden obecnie zachowany), wjazd usytuowano między bastionem Bielnik a Wiślanym.
W 1627 roku na zachodnim brzegu Wisły, naprzeciw twierdzy, wybudowano (z dwoma półbastionami) Szaniec Zachodni (Westschanze), w związku z czym mianem Szańca Wschodniego zaczęto określać zarówno fort carré, jak i pięciobastionowy szaniec ziemny. Budowa Szańca Zachodniego pozwalała na całkowite zamknięcie drogi wiślanej. 28 XI 1627 stacjonująca w twierdzy polska flota stoczyła zwycięską bitwę z okrętami szwedzkimi pod Oliwą. W 1639 roku rozbudowano Szaniec Zachodni. W 1648, w związku z brakiem miejsca w obrębie fortyfikacji, rozbudowano oszańcowanie z 1633 (na południe od Szańca Wschodniego). Nadano mu nazwę Szańca Kleszego (Pfaffenschanze). W okresie 1651–1652 zbudowano rawelin Na Plaży (Strandravelin) między bastionami Ostroróg i Świński Łeb. Między 1657 a 1661 przebudowano rawelin Świński Łeb oraz zlikwidowano ostatecznie pozostałości Szańca Kleszego. W 1654–1655 zlikwidowano dotychczasowy Szaniec Wschodni i rozpoczęto budowę nowego. W roku 1667 przebudowano bastion północno-zachodni fortu carré. Między 1661 a 1669 wybudowano przedwał przed frontem bastionów Góra (Świński Łeb) i Bielnik. W 1662 roku rozpoczęto budowę rawelinu Szańca Zachodniego. W 1671 przystąpiono do przebudowy i zabezpieczenia bastionu Pucki Kąt. Po roku 1669 (lub później) przebudowano południowy front Szańca Wschodniego oraz bastion Wiślany Róg, którego przedwał poprowadzono także wzdłuż czoła od strony Wisły. Do 1691 przebudowano i zredukowano Szaniec Zachodni. W 1692 rozebrano blokhauz na końcu mola, niepotrzebny z powodu przesunięcia linii brzegowej i wejścia do portu. W 1708–1711 zlikwidowano fortyfikacje Szańca Wschodniego i jego zabudowę, a teren szańca zamieniono w przedstok otoczony pozostałą po szańcu fosą. Rozbudowano drogę krytą dookoła fosy fortu carré. 11 X 1709 w wyniku pożaru wypaleniu uległo wnętrze Latarni, spłonął jej hełm. Odbudowana w 1721, została podwyższona o jedną kondygnację, otrzymała hełm późnobarokowy.
W 1734 roku, w czasie wojny o tron polski między Stanisławem Leszczyńskim (wspieranym przez Gdańsk) a Augustem III Wettynem, po kapitulacji Gdańska 8 lipca, twierdzę do 1736 obsadzały wojska saskie ( oblężenie Gdańska w 1734).
W 1758 roku, skutkiem odsunięcia brzegu morskiego od twierdzy ( Westerplatte), zrezygnowano z pełnienia przez Latarnię funkcji latarni morskiej (zadanie przejęła nowa latarnia morska w Nowym Porcie, latarnie morskie). Po II rozbiorze Polski (1793) twierdzę obsadziły wojska pruskie. W okresie wojen napoleońskich i I Wolnego Miasta Gdańska (WMG) Francuzi umocnili twierdzę. Rozbudowany Szaniec Zachodni otrzymał nazwę Fort Montebello, w samej twierdzy koszary nadbudowano o kolejną kondygnację (zniszczoną w 1945 i rozebraną). Wobec przesunięcia linii obrony ujścia Wisły na teren Westerplatte, Szaniec Zachodni stracił jednak na znaczeniu militarnym, a potrzeby rozbudowującego się Nowego Portu zadecydowały o jego rozebraniu w połowie XIX wieku. Twierdza pełniła także funkcję więzienia ( Gotthilf Wernick), w latach 1820–1898 przetrzymywani byli w niej zarówno polscy działacze (Karol Marcinkowski, Ignacy Danielewski, Józef Chociszewski, Walenty Stefański, Symfirian Vomicki, Aleksy Prusinowski), polscy oficerowie po upadku powstania listopadowego (1830–1831), jak i osoby oskarżone o obrazę cesarskiego majestatu (w 1898 pochodzący z Gdańska pisarz Johannes Trojan). Zdarzały się także ucieczki osadzonych tam więźniów politycznych, jak głośna (opisywana przez prasę) ucieczka w noc sylwestrową w 1897 roku berlińskiego literata dr. Richarda Wredego, który ujawnił się dopiero we Włoszech, gdzie odpoczywał po trudach przebywania od 2 XI 1897 w więzieniu w Wisłoujściu.
Po 1870 roku otwory strzelnicze w bastionach północnym i południowym przystosowano do szybkostrzelnej broni palnej. W 1889 od uderzenia pioruna zniszczeniu uległ hełm Latarni; odbudowany w latach 1891–1892, uzyskał kształt stożka krytego dachówka z łupku. Na terenie Bastionu Wiślanego znajdował się kościół Garnizonowy z roku 1823, mocno zniszczony w 1945 i rozebrany. Na terenie Szańca Wschodniego zachowały się magazyny prochowe, laboratoria i schrony wybudowane z cegły na przełomie lat 60. i 70. XIX wieku (obecnie częściowo w ruinie).
Twierdza w okresie 1482–1758 pełniła funkcję latarni morskiej, nadmorskiego fortu granicznego, sprawującego kontrolę nad statkami przypływającymi do portu, ich ładunkiem i pasażerami, utrzymaniem sprawnego do żeglugi toru wodnego, a także sprawowała nadzór nad redą. Od 1616 roku stacjonowały tam odpowiednio wyposażone statki i łodzie ratownicze z przeszkolonymi załogami, do ratowania rozbitków i ich mienia. W twierdzy poza załogą wojskową miały siedzibę służby zajmujące się dozorem redy, tzw. strażnicy wodni. Urząd nadzorcy redy ustanowiono w 1637. Do kompetencji tej służby należała kontrola statków, ich ładunków i pasażerów, ponadto stanu toru wodnego tzw. głębi. Już od roku 1593 specjalna komisja wypływała na redę i wytyczała najbardziej dogodny dla żeglugi tor wodny, który z redy prowadził na wiślane wody koło twierdzy. W XIX wieku w twierdzy stacjonował oddział piechoty (1–2 kompanie) oraz pododdział artylerzystów, obsługujących działa ustawione na nadrzecznych bastionach.
Po 1920 i demilitaryzacji II WMG twierdza była siedzibą klubów żeglarskich. Wzdłuż murów fortu carré wybudowano pomosty do cumowania żaglówek, w części północnej Szańca Wschodniego – warsztaty szkutnicze i hangary. Podczas II wojny światowej kazamaty przeznaczono na magazyny, z czasem całość na szpital polowy, w nasypach ziemnych w forcie carré wykopano rowy strzeleckie.
W marcu 1945 pociski artyleryjskie rozbiły Latarnię, część Wieńca, domki oficerskie i 2 kondygnacje koszar. Do roku 1955 twierdza podlegała Zarządowi Portu Gdańskiego, po wyłączeniu spod jego kompetencji rozpoczęto odbudowę i rekonstrukcję. Latarnię zrekonstruowano do wysokości sprzed zniszczenia, ale bez hełmu, czyli na 23 m. W 1959 obiekt wpisano do rejestru zabytków. Prace rekonstrukcyjne przerwano w początku lat 70. XX wieku, po wybudowaniu w sąsiedztwie zakładów Siarkopol. W roku 1975 twierdzę przekazano Muzeum Historycznemu Miasta Gdańska, które z braku środków finansowych nie kontynuowało odbudowy obiektu, ograniczając się do remontów. Systematyczną konserwację podjęto po 1989, korzystając z zagranicznych środków finansowych World Monuments Fund (Światowy Program Ochrony Zabytków) i Funduszu Norweskiego, wspartych środkami budżetowymi miasta. Od 1992 roku twierdza jest udostępniana turystom, nadal są prowadzone prace budowlano-konserwatorskie. 30 IV 2018 twierdza uzyskała status Pomnika Historii i wpisana została do rejestru programu Narodowego Instytutu Dziedzictwa "Sto najważniejszych zabytków Rzeczypospolitej Polskiej z okazji stulecia odzyskania niepodległości". Obecnie również jedno z dwóch największych w województwie pomorskim zimowisk nietoperzy (też kamlaria).
Załoga. Dowódcą załogi był komendant w randze oficera, wybierany przez Radę Miejską i przez nią zaprzysiężony. W czasach pokojowych komendant podlegał jednemu z burmistrzów, w czasie stanu wojennego – komisarzowi wojennemu do spraw Wisłoujścia, który był członkiem powoływanej od 1573 roku Rady Wojennej (w 1624–1793 instytucja stała). Od 1570, po przyjęciu przez Gdańsk tzw. konstytucji Karnkowskiego ( komisja Karnkowskiego), komendant był zobowiązany do składania przysięgi wierności królowi polskiemu i Rzeczypospolitej. Pierwszym komendantem, który publicznie złożył przysięgę wierności w roku 1570, był Jost Zander. W marcu 1774 w twierdzy znajdowało się na stanowiskach obronnych łącznie 71 dział (w tym 10 spiżowych, pozostałe żelazne) o kalibrze od 3 do 12 funtów oraz 4 moździerze. Liczebność załogi i uzbrojenie twierdzy ulegały wahaniom, zależnie od stanu zagrożenia miasta i twierdzy.
| 1573–1575 | płk Reinhold von Krockow |
| 1576–1577 | płk Hans Winkelburg von Köln |
| 1577–1578 | płk Georg von Farensbach |
| 1599–1628 | płk Peter Gottberg |
| 1635–1648 | gen. mjr Christoph von Houwaldt |
| 1655–1671 | płk Valentin von Winter |
| 1675–1676 | płk Heinrich von Flemming |
| 1683–1685 | płk Kristian von Schweinitz |
| 1685–1687 | gen. mjr Joachim von Sydow |
| 1687–1690 | gen. mjr Karl Heinrich von der Osten |
| 1697–1704 | płk Jakob von Kempfen |
| 1704–1707 | gen. mjr Heinrich von der Goltz |
| 1708–1716 | gen. mjr Otto von Zieten |
| 1716–1731 | gen. mjr Johann von Sincklair |
| 1732–1737 | gen. mjr Johann Wilhelm von Viettinghoff |
| 1737–1747 | gen. mjr Salomon Enneberg |
| 1758–1773 | gen. mjr Jakob von Eggers |
| 1773 | mjr von Petersen |
| Stanowisko | Liczba osób |
|---|---|
| Oficerowie | |
| Komendant w randze kapitana | 1 |
| Kaznodzieja | 1 |
| Porucznicy artylerii | 2 |
| Porucznik piechoty | 1 |
| Audytor (członek sądu wojskowego) | 1 |
| Służby pomocnicze | |
| Pisarz wojskowy | 1 |
| Pisarz okrętowy | 1 |
| Felczer | 1 |
| Pedagog | 1 |
| Dzwonnik | 1 |
| Profos – dozorca aresztu i grabarz | 1 |
| Położna | 1 |
| Pielęgniarka | 1 |
| Sługa profosa | 1 |
| Służba wodna | |
| Piloci okrętowi | 2 |
| Dozorcy redy | 6 |
| Przewoźnik promowy | 1 |
| Wioślarz obsługujący łódź | 1 |
| Artyleria | |
| Dowódca | 1 |
| Ogniomistrze | 3 |
| Bombardierzy | 3 |
| Kanonierzy | 9 |
| Piechota | |
| Sierżanci | 2 |
| Kaprale | 4 |
| Starsi szeregowcy | 6 |
| Dobosze | 2 |
| Szeregowi żołnierze | 53 |
| Ordynans | 1 |
| Inwalidzi | 5 |
| Kramarz | 1 |
| Zakwaterowani | Żołnierze, kadra oficerska, inni | Rodziny zamieszkałe na terenie twierdzy (żona + dzieci) | Razem na terenie twierdzy |
|---|---|---|---|
| Wewnątrz twierdzy | 94 | 43 + 70 | 207 |
| Poza twierdzą | 13 | 10 + 70 | 93 |
| Razem | 107 | 53 + 140 | 300 |
| *W twierdzy w marcu 1774 roku znajdowało się na stanowiskach obronnych łącznie 71 dział (w tym 10 spiżowych, pozostałe żelazne) o kalibrze od 3 do 12 funtów oraz 4 moździerze. Liczebność załogi i uzbrojenie wahały się w zależności od stopnia zagrożenia miasta i twierdzy. |
W XIX wieku komendantowi twierdzy podlegali dowódcy fortów na Westerplatte, w Mewim Szańcu i – do połowy stulecia – w Nowym Porcie. Komendanta, w randze od majora do pułkownika, wyznaczał sztab generalny armii pruskiej, po 1871 roku armii niemieckiej. Byli to między innymi (zgodnie z panującą w Niemczech zasadą podawano stopień i nazwisko oficera, bez imion, co utrudnia sporządzenie pełnego wykazu komendantów twierdzy z okresu 1814–1920): w 1797 mjr Hans Friedrich von Wahlen, w 1831 płk von Brockhusen, w 1848–1856 płk Friedrich Hans Ludwig von Mülbe (23 III 1793 Kętrzyn – 17 XII 1877 Gdańsk). Nominacje odnotowano w wydawanej corocznie przez władze wojskowe ogólnoniemieckiej Rangliste. Komendant podlegał wojskowemu gubernatorowi, zarazem komendantowi twierdzy Gdańsk.
Wieś. Rozbudowa twierdzy sprzyjała powstaniu przy niej wsi, z mieszkańcami pracującymi na jej potrzeby, także rybołówcze. Po powstaniu Nowego Portu mieszkańcy wsi pracowali głównie w porcie i w przemyśle. W miejscu spalonej w 1577 roku kaplicy św. Olafa wzniesiono kościół, zniszczony w 1945. Mieścił się przy nim cmentarz. W 1823 roku nową świątynię zbudowano już wewnątrz twierdzy (zniszczona w 1945, nieodbudowana).
Wielokrotnie niszczona podczas działań wojennych (np. 1734, 1807, 1814). W północnej części wsi funkcjonował końcowy przystanek szkuty, od 2 połowy XVIII wieku miejsce nadmorskiego wypoczynku gdańszczan, od schyłku tego stulecia i w początkach XIX wieku pierwsze (najstarsze) gdańskie kąpielisko morskie, z funkcjonującymi we wsi sześcioma gospodami, z wynajmowanymi kwaterami. Podczas powodzi 11 i 12 IV 1829 zagładzie uległo 20 chałup (z 83, pozostałe w większości rozebrano i zbudowano od nowa), zginęło dziewięciu mieszkańców, dach nad głowa utraciło 157 osób. W latach 40. XIX wieku powstał zakład kąpielowy, z plażą na wschód od twierdzy (obecnie tereny Portu Północnego).
W 1905 roku wieś miała 1467 mieszkańców, a w 1914 – licząc 159 ha i 1562 mieszkańców – została włączona w granice administracyjne miasta Gdańska. W 1925 obok Weichselmünder Weg (ul. Przy Ujściu) wybudowano osiedle Nowy Hel (Neu Hela). W 1927 wieś uzyskała połączenie nową drogą ze Stogami. Po doprowadzeniu w 1905 linii kolejowej (zob. kolej) w okolicy zaczęły powstawać zakłady przemysłowe, między innymi Chemische Produkten Fabrik Pommerensdorf GmbH (1913), składy benzyny braci Nobel z Petersburga, Chemische Industrie und Papierfabrik AG (1923).
Po II wojnie światowej osiedle, w 1964 liczyło 1.500 mieszkańców. Od początku lat 60. XX wieku przewidziane do likwidacji, mimo to prowadzono tu inwestycje. W 1963 podłączono domy do miejskiej sieci wodno-kanalizacyjnej, część Domu Kultury adoptowano na potrzeby czteroklasowej Szkoły Podstawowej (do tej pory uczniowie dojeżdżali promem do szkoły w Nowym Porcie), w 1962, po dobudowaniu nowego skrzydła do Domu Kultury, otwarto pełną szkołę (SP nr 48, od 12 IX 1964 im. majora Henryka Sucharskiego). Powstał pawilon handlowy i ośrodek zdrowia. Likwidacja osiedla nastąpiła w latach 1971–1972, wykwaterowano wówczas 113 rodzin, które otrzymały mieszkania w blokach na Stogach. Obszar osiedla przejął Siarkopol.
