Wielki Refektarz w klasztorze w Oliwie, Johannn Nathanael Boldt, 1848
Park klasztorny cystersów i Pałac Opatów w Oliwie, początek XX wieku
Dawny refektarz klasztoru cystersów
KLASZTOR CYSTERSÓW W OLIWIE (q opactwo cystersów w Oliwie). Fundowany w 1186 przez q Sambora I. Pierwotnie drewniana konstrukcja, wzniesiona zapewne w XII w. Pierwsze murowane założenie (wsch. skrzydło) powstawało od 1. poł. XIII w. Rozbudowane po pożarze 1350 i najeździe husytów w 1433. Typowy dla q cystersów kompleks na planie czworoboku z wewnętrznym kwadratowym wirydarzem, krużgankami łączącymi pomieszczenia przyziemia i dormitoriami na wyższych kondygnacjach. Zniszczony 1577podczas q wojny Gd. z królem pol. Stefanem Batorym. Po odbudowie (wraz z q kośc. Trójcy Świętej) otoczony murem obronnym (1608), od płd. powiększony o budynki nowicjatu (1608) i prioratu (1613). Po kasacie klasztoru (1831) rozebrano nowicjat, priorat i infirmerię. Klasztor częściowo zaadaptowano na potrzeby parafii. W XX w. wykorzystywany był przez kurię biskupią q diecezji gd. Od 1957 siedziba Biskupiego Seminarium Duchownego (od 1992 q Gdańskie Seminarium Duchowne). Na potrzeby seminarium przebudowano piętro i poddasze budynków klaszt. i dobudowano 2 nowe budynki. W 1975 w części pomieszczeń otwarto Muzeum Diecezjalne (od 1992 q Muzeum Archidiecezjalne). W najstarszym, wsch. skrzydle znajduje się dwudzielna zakrystia, połączona w 1910 z klasztorem, wcześniej dostępna od strony kościoła. Kapitularz (10 × 8 m) dwunawowy, trójprzęsłowy, nakryty sklepieniem krzyżowym wspartym na 2 kolumnach. Zachowane elementy architektury późnoromańskiej. Po odrestaurowaniu (1910) pełni funkcję dodatkowej zakrystii. W sieni prowadzącej z krużganków do ogrodu znajduje się przejście do pomieszczeń karceru i fraterni. Ściany tych wnętrz pokrywają polichromie z XVI w. Na piętrze wsch. skrzydła znajdowało się dormitorium mnichów. W got. portalu prowadzącym do dormitorium odkryto zamurowany ceramiczny portal z XIII w. W płd. skrzydle mieści się wielki refektarz. Po zniszczeniach w 1577 odbudowany w 1594 przez Bartholomeusa Pipera. W wejściu barok. portal fundacji opata q Aleksandra Kęsowskiego – dawny portal gł. kośc., przeniesiony tu w 1689. Wnętrze (22 × 9 m) dwunawowe, czteroprzęsłowe, nakryte sklepieniem gwiaździstym wspartym na 3 kolumnach i wspornikach ozdobionych herbami urzędników kościelnych i państw. z końca XVI w. Sklepienie częściowo uszkodzone w 1866, odbudowane 1868. Ściany ozdobione polichromiami i obrazami z 2. poł. XVIII w. w przyściennych wnękach łuków arkadowych, poniżej fryzu 50 portretów opatów. Obecnie znajduje się tu stała ekspozycja wyposażenia liturgicznego świątyń Pomorza. W zach. skrzydle Sala q Pokoju Oliwskiego – dawny refektarz zimowy (potem bibl.) przebudowany na pocz. XVII w. i dwa pomieszczenia (ok. 9 × 4 m) połączone prostopadle, nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Wystrój wnętrza niezmieniony do wojen napoleońskich. Zachowały się ozdobne polichromie i inskrypcje fundacji opata A. Kęsowskiego oraz stół z XVII w., na którym wg tradycji podpisano traktat. Pomieszczenie odrestaurowane 1910 i 1995–99, ob. stała ekspozycja Muzeum Archidiecezjalnego. Obok znajduje się Kaplica Mariacka, zw. też Kaplicą Polską (w XIX w. odprawiano tu nabożeństwa z pol. kazaniami). W 1957–2009, po zaślepieniu arkad otwierających kaplicę do wnętrza katedry, wykorzystywana na potrzeby seminarium. Wymiary: 16 × 8 m. Z dawnego wyposażenia zachował się ołtarz z 1681. Wystrój kaplicy z XX w. Na piętrze zach. skrzydła mieściło się dormitorium konwersów, ob. pomieszczenia seminarium i tzw. rezydencja papieska (upamiętniająca wizyty Jana Pawła II w 1987 i 1999). Krużganki sklepione krzyżowo, rozświetlone ostrołukowymi oknami. W przyściennych łukach arkadowych obrazy przedstawiające sceny biblijne, gł. z poł. XVIII w. autorstwa konwersa Wacława, w krużganku płn. odkryty w 1910 cenny fresk Ukrzyżowanie pędzla Wolfganga Sporera, fundacji Thomasa Geschkaua 1593. Dwa portale fundacji A. Kęsowskiego (1660) prowadzące do płd. nawy kośc. Przy wsch. portalu tablica upamiętniająca podpisanie q pokoju oliwskiego (wg tradycji miejsce wymiany podpisanych traktatów). W posadzce płyty nagrobne z XVII w.
Z obiektów związanych bezpośrednio z klasztorem (obok q kośc. Trójcy Świętej, q Pałacu Opatów i q Parku Oliwskiego im. Adama Mickiewicza) zachowały się:
Dom Bramny, ul. Stary Rynek Oliwski 15, dawna siedziba wójta i gł. brama klaszt. Dwukondygnacyjny budynek z got. cegły, zapewne z XIV w., na planie nieregularnego prostokąta, z kaplicą św. Bernarda na piętrze. W 1577 zniszczony, odbudowany 1579 (kaplica 1607). We wsch. schodkowym szczycie zachowały się got. wnęki. W zach. części przyziemia przejazd zamknięty półokrągłym łukiem. Na murach 2 zegary słoneczne zapewne z XVIII w. Nazywany Domem Zarazy (Pestkapelle), wg tradycji w 1709 podczas epidemii zmarło w nim 9 cystersów (q epidemie nowożytne). Od 1804 siedziba sołtysa oliwskiego. W 1836 wnętrze przebudowano na potrzeby administracji, utworzono także areszt. W 1910 (po przeniesieniu administracji Oliwy do nowego lokalu) przeznaczony na pomieszczenia mieszkalne. W 1945 częściowo spłonął. W 1963, po generalnym remoncie, zaadaptowany na siedzibę Administracji BudynkówMieszkalnych nr 3 w Oliwie. Ob. pomieszczenia mieszkalne i siedziba q Stowarzyszenia „Stara Oliwa”.
Spichlerz klasztorny, ul. Nowickiego 2, dawny spichlerz konwentu cystersów. Zbudowany prawdopodobnie w XIV w. W ścianie płd. odsłonięty wątek ceglany i zamurowane otwory strzelnicze. Przebudowany po zniszczeniach 1577. Nad sienią piętra, przeniesiony z klasztoru, malowany strop z XVIII w. Zaadaptowany w XIX w. na pomieszczenia mieszkalne. Po przebudowie 1932–33 siedziba Domu Parafialnego. Mieściły się tu aula, pomieszczenia mieszkalne, po II w. świat. także salki katechetyczne i siedziba wydawnictwa Stella Maris. Obecnie Archiwum Archidiecezjalne i pomieszczenia biurowe. Spichlerz opacki, ul. Cystersów 19, w q Parku im. Adama Mickiewicza. Zbudowany 1723, w miejscu 2 wcześniejszych budynków, trzykondygnacyjny, barokowy, z porozbiórkowej cegły. Nad wejściem, zamkniętym półokrągłym łukiem, kartusz z datą budowy i herbem opata q Franciszka Zaleskiego. Po 1945 mieścił Składnicę Konserwatorską. Po adaptacji (od 1982) siedziba (od 30 V 1988) Muzeum Etnograficznego (oddział q Muzeum Narodowego). Stała ekspozycja kultury materialnej mieszkańców Pomorza. Organizowane są tu także tematyczne wystawy czasowe. Od strony płd. przylega do budynku barok. brama z XVIII w.
Szafarnia, ul. Nowickiego 1, dawny budynek gosp., dwukondygnacyjny, z dwuspadowym, mansardowym dachem. W płd. części zachowały się got. sklepienia kolebkowe i krzyż. wsparte filarem. Pierwszy parterowy budynek wzniesiony w XV w. na polecenie opata Nicolausa Muskendorfa. W XVII w. podwyższony i przebudowany. Mieścił dormitorium konwersów, klaszt. sąd, aptekę, 1673–1740 drukarnię, w poł. XVIII w. akademię. Do budynku przylegał od płd. szczytu młyn (spalony 1817), od płn. prostopadły budynek klaszt. browaru (rozebrany po kasacie klasztoru), w XX w. powstała tu piętrowa dobudówka. Po 1831 w budynku pomieszczenia paraf. i szkoła, przed II w. świat. także pol. q szkoła senacka. Spłonął 1945. Odbudowany, bez dobudówki, 1959–62 siedziba kurii biskupiej, od 1992 kurii metropolitalnej i rezydencja arcybiskupa.
Wozownia, w q Parku im. Adama Mickiewicza. Niewielki dwuskrzydłowy budynek dawnej stajni i wozowni opackiej z XVIII w., usytuowany w pobliżu Spichlerza Opackiego po płd. stronie q Potoku Oliwskiego. Ob. składnica konserwatorska Muzeum Etnograficznego.
AK
