DELEGATURA RZĄDU RP NA KRAJ
| < Poprzednie | Następne > |
DELEGATURA RZĄDU RP NA KRAJ (DR),w okresie II w. świat.cywilny pion Polskiego Państwa Podziemnego ze strukturami w Gd. Była to sieć organizacyjna Delegatury centralnej, kierowana bezpośrednio z Warszawy, i Okręgowej (Pomorskiej) Delegatury Rządu (ODR). W wypadku Delegatury centralnej największe zainteresowanie Pomorzem i Gd. przejawiał Departament Spraw Wewnętrznych (DSW) i Sekcja Zachodnia Departamentu Informacji i Prasy (SZ DIip). Zbierano informacje z całego Pomorza, w tym z terenu Gd., rejestrując m.in. zbrodnie niem., sytuację prawną, politykę wysiedleńczą, obserwując aparat represji (policję, sądownictwo, więziennictwo, obozy), analizując problematykę q Niemieckiej Listy Narodowościowej itp. Raporty sporządzali emisariusze przysyłani z Warszawy, którzy jeździli do większych miast pomor., w tym i do Gd., który oznaczony został kryptonimem „Marmur”. Odnotowywano wpływy organizacji konspiracyjnych, również komunistów. W Gd. powstała komórka Polskiego Związku Zachodniego w konspiracji, działającego w ramach DSW, skąd w 1943 przesłano meldunek o nowej niem. broni. Do Gd. przerzucano prasę podziemną z Generalnego Gubernatorstwa, m.in. „Rzeczpospolitą Polską”, „Ziemie Zachodnie Rzeczypospolitej”, „Zachodnią Straż Rzeczypospolitej” i publikacje zwarte. Natomiast kierownictwo Okręgowej Delegatury Rządu funkcjonowało wprawdzie w Warszawie, ale w Toruniu działała Ekspozytura Urzędu (Biura) Okręgowego Delegata, organizując niekiedy w formie szkieletowej obwody w Toruniu, Bydgo- szczy, Grudziądzu i Gd. Wydział Administracji także miał swoje obwody i jednym z nich był gdańsko-gdyński. Z kolei Wydz. Oświaty ODR zorganizował w Gd. tajne nauczanie. Miejskim Delegatem na miasto Gd. był Edmund Borzyszkowski („Szymon”, „Józef”). Najbardziej rozbudowany został Wydz. Bezpieczeństwa Okręgowej Delegatury – Dział Bezpieczeństwa, Państwowy Korpus Bezpieczeństwa-Korpus Bezpieczeństwa (PKB-KB), Straż Samorządowa, Wywiad Polityczny (WPol.) – wraz z 4 Obwodami, w tym Obwodem 4. (Północnym) – Gdańsk-Gdynia, oznaczonym kryptonimem III/4 (III oznaczała obwód). Kierował nim inspektor Kazimierz Stempniewski („III/4/B”, „Werner i”). W skład tego obwodu wchodziły m.in. Gd. (miasto), Gd. (powiat) i Sopot (powiat). W Obwodzie 4. funkcję Referentów Bezpieczeństwa pełnili: Marian Sadecki („Kumski”) – Gd. (miasto), Stefan Syrocki („Rakieta”) – Gd. (powiat) i January Roszkowski („Noteć”) – Sopot (powiat). Przygotowano także obsadę personalną Straży Samorządowej, PKB-KB i WPol.
W Gd. powstało 7 komend Straży Samorządowej. Inspektorem Straży Samorządowej Obwodu Gdańsko-Gdyńskiego był ppor. rez. b. urzędnik Prokuratury Wojskowej Stefan lub Szczepan Ruciński („Szczeciński”), a inspektorem PKB tego obwodu – ppor. rez. WP inż. Czesław Mytko („Leliwa”, „III/4/KB”). Referentem Straży na miasto Gd. mianowano kpt. rez. WP Józefa Kaczorowskiego („Stałowski” lub „Stołowski”), inspektorem PKB st. sierż. rez. Kazimierza Wyrowińskiego („IV/30”, „Wiewiórski”), a WPol. byłego urzędnika kolejowego ps. „Wolny” „IV/30” (NN). Na komendantów poszczególnych komisariatów w Gd. wyznaczono: i – Stanisława Piotrowskiego („Gołąbek”), II – Władysława Kugelsa (Kugela?) („Dzinek” lub „Ozimek”), III – Ignacego Plackatego („Żelazo”), IV – Stanisława Hadrycha („Nagiel” lub „Nagel”), V – plutonowego WP Józefa Rucińskiego („Róża”), VI – Jana Grosza („Jeleń”), VII – Antoniego Dylewskiego („Mazur”, „Mur”). Referentem bezpieczeństwa na powiat Gd. został nauczyciel S. Syrocki, PKB – nauczyciel Ludwik Jaskóła („Spór”, „IV/31”), Straży Samorządowej – plut. pchor. rez. WP Rajmund Goglin lub Gogolin („Niemirisz”), WPol. – kupiec „Molinek” („IV/31”) (NN). Referentem bezpieczeństwa Sopotu (powiat) był kupiec J. Roszkowski. Oprócz Delegatury centralnej meldunki z terenów położonych koło Gd. nadsyłał także Wydz. Bezpieczeństwa ODR Obwodu Gdańsko-Gdyńskiego. W lipcowo-sierpniowym z 1944 informowano o q obozie Stutthof i przybyłym tam transporcie z 26 VIII 1944 (podano datę: 28 VIII 1944) z ludnością cywilną z powstania warszawskiego. W innym meldunku z 1944 podano wiadomość o produkcji torped w Gdyni.
Delegatura centralna przygotowywała także kadrę niezbędną do funkcjonowania tutejszej administracji (np. Urzędu Morskiego) i przemysłu, zwłaszcza morskiego po zakończeniu wojny. W Gd. planowano utworzyć Komisariat Okręgu Administracyjnego nr i. Prace te wykonywano w Wydz. Morskim Departamentu Przemysłu i Handlu Delegatury Rządu, współpracując z pionem wojskowym: Szefostwem Biur Wojskowych – Administracją Zmilitaryzowaną („Teczka”), konkretnie z Wydz. Morskim Wojskowego Biura Przemysłu i Handlu i Wydz. Marynarki Wojennej „Alfa” Komendy Głównej Armii Krajowej (KG AK). Gdańsk i Gdynię zakwalifikowano jako jeden zespół mający charakter przedsiębiorstw gosp. Z kolei Departament Infor- macji i Prasy wydał trzyczęściową serię „Ziemie Powracające” na temat dziejów Prus Wsch., Gd., Śląska i Pomorza Zach. Departament ten planował wydawanie „Gazety Gdańskiej”, pisma o charakterze polit. w nakładzie 5 tys. egz., i „Orędownika Gdańskiego”, popularnego dziennika – również w jęz. niem. Pod kątem przyszłych prac Gd. interesowały się także inne departamenty DR, np. Departament Komunikacji, Oświaty (plany utworzenia placówek nauk., wyższych uczelni, np. w Jelitkowie – tu we współpracy z „Alfą” KG AK) i in. W pracach tych brali udział m.in. Władysław Antoni Drapella („Adek”), Bolesław Kasprowicz („Turoń”), Stanisław Ludwig („Mariusz”), Tadeusz Ocioszyński. Obsadę personalną przygotowywano również w ramach ODR. Na stanowisko prezydenta Gd. przewidywano E. Borzyszkowskiego. W 1945 pracownicy zarówno Delegatury centralnej, jak i Okręgowej Delegatury nadal prowadzili działalność. Przekazywano do Londynu informacje dotyczące Pomorza i Gd. po wejściu tam wojsk sowieckich. Dane te przekazywał DSW i SZ DIip. Rejestrowano poszczególne akty terroru i rabunków dokonywanych przez Rosjan i pol. organa bezpieczeństwa publicznego. W meldunkach SZ DIip z marca–czerwca 1945 odnotowano działalność Departamentu Morskiego Rządu Tymczasowego, którego pracownicy nie mogli przejąć portów w Gdyni i w Gd., gdyż Rosjanie uznawali wprawdzie Gdynię za port pol., ale Gd. za „zdobycz wojenną”. Podkreślano, że Rosjanie dopuszczali się rabunków w obu tych miastach i innych ośrodkach miejskich na Pomorzu, a sytu- acja w Gd. uległa poprawie w czerwcu 1945.
