GDAŃSK W FILMIE
Z Encyklopedia Gdańska
| < Poprzednie | Następne > |
Po 1945. Po 1945 produkcja filmowa była w Polsce do 1987 monopolem państ. Główne ośrodki produkcji znajdowały się w Warszawie, Łodzi i Wr. Gdańsk był jednym spoza tego kręgu miast, gdzie kręcone były plenery wielu filmów fabularnych. Miasto przyciągało filmowców z powodów ikonograficznych (atrakcyjny wizualnie nadmorski krajobraz oraz architektura), hist. (bogate dzieje – od najdawniejszych do najnowszych), ideologicznych (pragnienie zaprezen- towania dzieła powojennej odbudowy) oraz polit. (przede wszystkim wydarzenia związane z q sierpniem 1980 i powstaniem q Solidarności). Obok ok. 100 filmów dokumentalnych, oświat., turystyczno-krajoznawczych, poświęconych historii i współczesności Gd., szczególnie ważne dla ekranowego wizerunku miasta były filmy fabularne i seriale. Z ok. 70 produkcji związanych z miastem wyodrębnić można kategorię ok. 20 „filmów gd.”, w których zostały spełnione następujące warunki: Gd. występuje w nich jako Gd. (lokalizacja zdjęć jest tożsama z miejscem akcji); Gd. jest dominującym lub ważnym miejscem akcji; „gdańskość” (genius loci związany z historią lub teraźniejszością miasta oraz jego architekturą) jest istotnym komponentem ogólnych znaczeń.
Bardzo liczne były filmy odnoszące się do złożonych relacji pol.-niem. Przez cały okres PRL realizowano filmy uwypuklające polskość miasta oraz wskazujące na destrukcyjny wpływ żywiołu niem. zarówno dawniej (np. Nad polskim Bałtykiem Stanisława Możdżeńskiego, 1948; Gdańska opowieść Tadeusza Makarczyńskiego, 1953), jak i – przede wszystkim – w okresie międzywojennym. Liczne filmy fabularne oraz dokumentalne akcentowały faszyzację życia miejs- kiego i antypolskie wystąpienia oraz dramatyczne wydarzenia września 1939, np. dokumentalne Od Wersalu do Westerplatte (1965), Albert Forster (1969), Granica zbrodni Arthura Greisera (1970; wszystkie autorstwa Roberta Standa, pierwszy razem z Wiesławem Kaźmierczakiem), Obrońcom Poczty Polskiej w Gdańsku (1979) Andrzeja Chiczewskiego i wiele innych; fabularne: serial Gdańsk ’39 (1989) Zbigniewa Kuźmińskiego, film szpiegowski Kim jest ten człowiek? (1985) Ewy i Czesława Petelskich oraz – wyróżniające się lżejszą tonacją – telewizyjny kryminał Szkatułka z Hongkongu (1983) i serial kryminalny Na kłopoty… Bednarski (1986, zdjęcia w większości kręcone poza Gd.), oba Pawła Pitery.
Szczególnie ważne (także ze względu na artyst. rangę) były 2 filmy Stanisława Różewicza: Wolne miasto (1958) oraz Westerplatte (1967). Oba bliskie formule paradokumentalnej rekonstrukcji ważnych dla Gd. wydarzeń. Akcja pierwszego rozgrywa się na przeł. sierpnia i września 1939 i dotyczy pracy pocztowców, a także q obrony Poczty Polskiej w Gd. Westerplatte opowiada o 7 dniach obrony półwyspu; film zawiera wiele sugestywnych scen batalistycznych, autor skoncentrował się na ciężkim wojennym rzemiośle żołnierzy broniących Składnicy Wojskowej, którzy są zbiorowym bohaterem filmu. Osią akcji jest narastający konflikt pomiędzy mjr. q Henrykiem Sucharskim (zwolennikiem oszczędzania życia żołnierzy) a jego zastępcą kpt. q Franciszkiem Dąbrowskim (który mając świadomość, że Westerplatte stało się symbolem oporu, gotowy jest na większe ofiary). Różewicz opowiada się raczej, jak w całej swojej twórczości, za tym pierwszym i postawą racjonalnego bohaterstwa.
Do wydarzeń II w. świat. odwołuje się radz.-pol. film Zapamiętaj imię swoje (1974) Siergieja Kołosowa; bohaterka filmu, wdowa po radz. oficerze, mieszkanka Leningradu, po latach właśnie w Gd. odnajduje swojego zagubionego podczas wojny syna. Osobną grupę obrazów dotyczących II WMG, jego faszyzacji oraz stosunków pol.-niem. stanowią filmy na podstawie powieści q Güntera Grassa:niem. Kot i mysz (1967) Hansa-Jürgena Pohlanda, Blaszany bębenek Volkera Schlöndorffa (1979, jeden z największych sukcesów „kina gd.”, nagrodzony Złotą Palmą i Oscarem) oraz pol.-niem. Wróżby kumaka (2005) Roberta Glińskiego, zrealizowane już w III RP (współfinansowane ze środków miasta), będące – podobnie jak książka, której akcja dzieje się w 1989 i opowiada o miłości niem. historyka sztuki do pol. konserwator zabytków – rodzajem filmowego, pol.-niem. pojednania ponad historycznymi podziałami. Ten ostatni film jest ilustracją nowej tendencji w filmach o Gd. powstałych w III RP: podkreślania rangi Gd. jako małej ojczyzny zarówno dla Polaków, jak i Niemców; nostalgicznych wędrówek uliczkami dawnego miasta (np. Był sobie Gdańsk Jacka Sarnackiego, Ich bin ein Danziger Andrzeja Mellina, oba 1997). Z tematem dramatycznych losów miasta w XX w. pośrednio związana jest pokaźna liczba filmów (powstających zwł. w powojennym ćwierćwieczu) z dumą prezentujących efekty odbudowy Gd. ze zniszczeń. Najwięcej takich filmów powstało do 1970, np.dokumentalneGdańsk po 16 latach Władysława Forberta (1961), Gdańsk – Stare Miasto (1968) Jana Riessera, Ratusz w Gdańsku dnia 2 kwietnia 1970 r. (1970) Jadwigi Żukowskiej (o odbudowie q Ratusza Głównego Miasta); później Gdańsk redivivus Witolda Zadrowskiego (1979), jak również – stawiające na fotogeniczność architektury miasta – filmy fabularne, w których miasto funkcjonowało na prawach niezależnego protagonisty (nowela Gerarda Zalewskiego z filmu Jadą goście, jadą z 1962, a zwł. folderowa Żona dla Australijczyka Stanisława Barei, 1964). Urok częściowo zrekonstruowanej architektury miasta obecny jest także w dwóch filmach odnoszących się do młodej kultury okresu po Październiku ’56: Dwóch ludziach z szafą Romana Polańskiego (1958) oraz Do widzenia, do jutra Janusza Morgensterna (1960), będącego zapisem fenomenu gd. teatrów studenckich, zwł. Bim-Bomu oraz Teatru Rąk Co To.
W porównaniu z pokaźną liczbą obrazów odnoszących się do XX-wiecznych dziejów miasta powstało bardzo niewiele filmów fabularnych na temat Gd. z okresu patrycjuszowskiego: Panienka z okienka (1964) Marii Kaniewskiej na podstawie powieści q Deotymy (film nie był kręcony w Gd., jego architektura została odtworzona w zaadaptowanej na potrzeby zdjęć hali pod Łodzią); także film tv dla dzieci do scenariusza q Andrzeja Żurowskiego Tajemnica Wielkiego Krzysztofa (1972) Mieczysława Waśkowskiego o dwóch chłopcach, dzięki którym w Ratuszu Głównego Miasta ożywają zaklęte w rzeźby dzieci rajców miejskich z XV w. Do dawnego Gd., a zwł. do jego architektury i sztuki użytkowej zdecydowanie częściej odwoływali się twórcy filmów oświat. (produkowanych przez Wytwórnię Filmów Oświatowych), np. filmy Kurant gdański (1967) Witolda Mickiewicza, Gdańska sztuka kuźnicza (1969) Jadwigi Żukowskiej, Podróż do GdańskaRomana Petryckiego (1971; film poświęcony malarzowi q Danielowi Chodowieckiemu), Świat Memlinga w trzech odsłonach Kazimierza Muchy (1975) oraz Dzieje Gdańska w monetach i medalach (1976) Jana Riessera. Bardzo chętnie fotografowaną atrakcją archit. – nie tylko w „filmach gd.”, ale także w obrazach w luźniejszy sposób korzystających z gd. lokalizacji – było q Długie Pobrzeże (wraz z q Żurawiem), które uzyskało status ekranowego emble- matu i jednej z filmowych ikon całego Wybrzeża. Ze względu na atrakcyjność architektury Gd. grywał także inne miasta, zwł. w produkcjach obcych: Lubekę w serialu Buddenbrookowie (Buddenbrooks, 1979) Franza Petera Wirtha, nieznane miasto nadmorskie w Złodzieju tęczy (The Rainbow Thief, 1990) Alejandra Jodorovsky’ego (z Peterem O’Toole’em w roli gł.) czy w filmie Walet pikowy (1960) Tadeusza Chmielewskiego. Osobną grupę stanowią filmy odnoszące się do Gd. jako miasta przemysłu stoczn., konkretnie zaś do q Stoczni Gd. Do końca lat 70. XX w. kino ukazywało ją w kontekście przem., jako miejsce pracy (z elementem propagandy morskiej, gosp. i akcentem wych.), np. w fabularnej Bandzie (1964) Zbigniewa Kuźmińskiego i Molo (1968) Wojciecha Solarza czy dokumentalnych Narodzinach statku (1961) i Stoczni Gdańskiej 1945–1965 (1966) Jana Łomnickiego, Stoczni Gdańskiej (1967) J. Riessera i in.
Od sierpnia 1980 Stocznia Gd. prezentowana była w kontekście polit. Najważniejszym filmem fabularnym odwołującym się do strajków 1980 był Człowiek z żelaza (1981) q Andrzeja Wajdy (Złota Palma w Cannes), kontynuacja filmu Człowiek z marmuru (1976), w którym akcja proroczo kończyła się przy bramie nr 3. Człowiek z żelaza to opowieść o fikcyjnej postaci – stoczniowcu Macieju Tomczyku, inicjatorze strajku, jego żonie Agnieszce oraz dziennikarzu radiowym (dawnym kontestatorze, dziś konformiście i pijaku); ten ostatni pod wpływem wydarzeń sierpniowych przechodzi moralną przemianę. Największym atutem filmu była hist. rekonstrukcja strajku, m.in. scen podpisania q porozumienia gdańskiego w sali BHP. Wajda, dla zwiększenia wiarygodności obrazu, sięgnął po materiał dokumentalny, znalazł także miejsce na epizodyczne role dla q Lecha Wałęsy, q Anny Walentynowicz, q Tadeusza Fiszbacha, q Jerzego Borowczaka i in. Do wydarzeń w stoczni odwołuje się także kilka nowel z filmu Solidarność, Solidarność (2005, reż. zbiorowa), powstałego na 25-lecie Sierpnia ’80.
Po 1989 powstały także dwa filmy obcych kinematografii odwołujące się do najnowszej historii Gd.: Strajk. Bohaterka z Gdańska (2006) V. Schlöndorffa (luźno oparty na biografii A. Walentynowicz) oraz Prominent (Eminent Domain, 1990) Johna Irvine’a,o niedolach wysoko postawionego partyjnego aparatczyka (granego przez Donalda Sutherlanda). Ze Stocznią Gd. związanych jest także wiele głośnych filmów dokumentalnych powstałych na gorąco, m.in. Robotnicy ’80 (1980) Andrzeja Chodakowskiego i Andrzeja Zajączkowskiego (wierny zapis negocjacji w ostatnich dniach strajkowych), Sierpień (1980) Ireneusza Englera (o strajku z perspektywy załogi Stoczni i ludzi zza bramy), słynne specjalne wydanie Polskiej Kroniki Filmowej nr 39b/40a pt. Strajk (1980), stosunkowo rzetelnie i z życzliwością prezentujące wydarzenia w Stoczni (inaczej niż wydarzenia grudniowe w PKF nr 50b z 1970). Po 1989 powstało wiele dokumentów historycznych o wydarzeniach Sierpnia ’80 (np. Gdańsk. Droga do wolności I. Englera, 2003; Solidarność. Czas zmiany, 2005, i Solidarność. Czas spotkania, 2006, oba Anny Marii Mydlarskiej), ale niewiele fabularnych „filmów gd.” (wymienione Wróżby kumaka i Strajk); żaden zaś w istotny sposób odnoszący się do Gd. współczesnego (poza nieco odrealnionym, poetyckim obrazem Chłopiec na galopującym koniu Adama Guzińskiego, 2006). W scenerii Gd. umieściło natomiast akcję swoich filmów kilku lokalnych twórców tzw. kina niezależnego, dynamicznie rozwijającego się na przeł. XX i XXI w. (Licencja na zaliczanie Pawła Czarzastego, Segment ’76 Oskara Kaszyńskiego, Towar Aleksandra Gizy).
