Dom Opatów Pelplińskich, około 1900
Portal Domu Opatów Pelplińskich, około 1910
DOM OPATÓW PELPLIŃSKICH,kamienica na q Starym Mieście, przy ob. ul. Elżbietańskiej 3, wzniesiona w 1. ćwierci XVII w. w stylu niderl. manieryzmu. Autor projektu i data powstania nieznane (projekt przypisywany q Abrahamowi van den Blockowi; budowa 1612). Typowa kamienica gd., trzytraktowa, trójosiowa, o trójkątnym szczycie, pięciokondygnacyjna, wzniesiona z cegły, z rzeźbionymi elementami z piaskowca. Fasada analogiczna do wzorników niderl. architekta Hansa Vredemanna de Vries, podzielona wertykalnie gzymsami, ozdobiona pasami rzeźbionych główek podokiennych, dekorowana ornamentem groteskowym i okuciowo-zwijanym. Portal w stylu renes. z belkowaniem, wykonany z piaskowca z nadświetlem. We fryzie herb z 3 głowami cielęcymi. W szczycie 3 kamien- ne wizerunki (popiersie cesarza starorzymskiego, po bokach medaliony, prawdopodobnie przedstawiające Atenę i rzym. sędziego). We wnętrzu zachowana oryginalna klatka schodowa z drewnianą płaskorzeźbą przedstawiającą biblijny motyw Zuzanny i starców.
Pierwotny właściciel kamienicy nieznany, od 1623 Peter Henningk, 1646 Johann Dönhoff (spokrewniony ze szlacheckim rodem Dönhoff, służącym królewskiej rodzinie Wazów). 5 IX 1686 kupiona (wraz z garbarnią, oficyną i stajnią) przez wojewodę pomor. Władysława Łosia od Petera Soreta i Martina Martensa za 15 tys. florenów pol. dla opata zakonu cystersów w Pelplinie, Ludwiga Aleksandra Łosia (brata wojewody), przekształcona w zajazd (z pomieszczeniami dla osób duchownych na parterze i pokojami dla osób świeckich na wyższych kondygnacjach). W rękach opatów pelplińskich do kasacji zakonu w 1823. W końcu XVIII w. wykorzystywana na zajazd z noclegiem i wyżywieniem (Die Pelplinische Herberge); w 1797 dzierżawcą był Wolters. W 1837–60 właścicielem był P.J. Schewitzky, karczmarz, posiadacz kilku gd. zajazdów, który przekształcił wnętrze w apartament, przebudował oficynę i zlikwidował q przedproże, w 1843 wymienił kamienne główki i na nowo otynkował fasadę. Najpóźniej w 1860 kamienicę przejął Philipp Schmidt (wcześniejszy posiadacz warsztatu ślusarskiego w piwnicy budynku), który zlecił konserwację portalu i płaskorzeźbionej klatki schodowej, otynkował fasadę, wymienił główki kamienne, w 1862 podzielił sień na 2 kondygnacje i wydzielił nowe pomieszczenia usługowe i biurowe. W 1907–10 kamienica w posiadaniu stolarzy z rodziny Gohrbandów, właścicieli gd. firmy meblarskiej, 1911 wykupiona przez Zarząd Miasta i adaptowana na potrzeby adm., 1912 wyremontowana (wg projektu miejskiego inspektora budowlanego Richarda Dähnego) i konserwowana (pierwsza świadoma konserwacja fasady kamienicy w Gd.). Nowo wybudowana oficyna, przelicowane elewacje, nowe kute kraty i poręcze (prawdopodobnie projektowane przez prof. Ernsta Petersena, autora projektu krat dla sądu na q Nowych Ogrodach), nowe rzeźby i złocenia kamiennych zdobień. W podłuczach ponad oknami 3 dolnych kondygnacji umieszczono kamienne kartusze z wyrytym napisem: PRO LEGE PRO GREGE / IM JAHRE 1912 ERNEUT / GOTT SCHUETZE DIE STADT (Dla prawa, dla ludu / odnowiono w 1912 / Boże chroń miasto). Program ikonograficzny nawiązywał do nowej funkcji budynku (który wraz z q Ratuszem Starego Miasta służył na potrzeby q Rady Miejskiej).
Do 1945 kamienica użytkowana przez różne instytucje, w tym miejski urząd policji, od 1935 q Urząd Policji Budowlanej, w 1936 Państwowy Urząd Budowlany (Staatliches Hochbauamt). Oficyna zniszczona 1945. W 1946 kamienica konserwowana, przekazana na potrzeby q Instytutu Bałtyckiego. Oficynę odbudowano w innej formie zewnętrznej (z zachowaniem oryginalnego podziału wnętrz). Od ok. 1955 kamienica należała do pracowni projektowej Miastoprojekt. 24 II 1967 obiekt wpisano do rejestru zabytków nieruchomych. Od 1995 właścicielem kamienicy jest q UG, ob. siedziba Inst. Historii Sztuki UG. Obecny kształt sieni i antresoli oprac. Barbara i Ludwik Brzuskiewiczowie.
AL
