ARIANIE
| < Poprzednie | Następne > |
ARIANIE (antytrynitarze, socynianie, chrystianie, Bracia Polscy), skrajny odłam protestantyzmu, odrzucający dogmat o Trójcy Świętej i głoszący radykalne hasła społeczne, w tym zniesienie pańszczyzny, poddaństwa, unikanie przemocy. Do Polski przybyli po roku 1556 z Włoch. W Gdańsku w 1573 wydano pierwsze zarządzenia antyariańskie, po roku 1581 w mieście osiedli włoscy antytrynitarze, m.in. Gianpaolo Alciati, Justus de Pres, Gianbattista Bovio. Pod ich wpływem w połowie lat 80. XVI wieku zainicjowano działającą niejawnie gminę ariańską; wśród jej nielicznych członków był Mathaeus Radecky (Radecius), sekretarz Rady Miejskiej w latach 1566–1592, jednocześnie minister i kierownik duchowy gminy. Miejscem spotkań był dom (położenie nieznane) wdowy Arciszewskiej. Gmina pozostawała w kontakcie z głównym ośrodkiem arian w Polsce: w Rakowie koło Kielc. Po ujawnieniu przynależności do arian M. Radecky utracił w 1592 stanowisko sekretarza, pozostał jednak ministrem gminy w Gdańsku (i Buszkowach) do roku 1602. W 1600 rozpędzona została przez władze miejskie odbywana na obszarze podmiejskim Gdańska dysputa pomiędzy zwolennikami arianizmu (Andrzej Lubieniecki, Krzysztof Ostorodt) i zwolennikami chiliazmu (Thomas Leamer, którego aresztowano). Po 1602 ministrami w gdańskiej gminie arian byli Krzysztof Ryszkienowski i K. Ostorodt. Pod rządami tego ostatniego (do 1611) w Gdańsku dominował radykalniejszy nurt arian, zakazujący wiernym udziału w wojnach, składania przysiąg, posiadania majątku. W roku 1611 przywódcy arian w Polsce (Hieronim Moskorzowski i Walenty Szmalc) podczas pobytu w Gdańsku złożyli menonitom odrzuconą przez nich propozycję unii religijnej. Przywrócono jednak w mieście i okolicznych zborach (Buszkowy, Straszyn) umiarkowaną wersję arianizmu. W 1617 działający w Gdańsku arianin Bartholomaeus Vigilus podjął nieudaną próbę zorganizowania drukarni. Do arian przystąpił około roku 1630 luterański kaznodzieja Joachim Stegmann, w następstwie tego kroku zmuszony do opuszczenia miasta. Korzystając z protekcji zamożnej szlachty ariańskiej z obszaru Rzeczypospolitej oraz króla polskiego Władysława IV, w latach 1631–1643 rozwinął w Gdańsku działalność propagandową i pozyskał wielu zwolenników ariański działacz i polemista Martin Ruar (zięć patrycjuszowskiego pochodzenia Martina Vossa (Fuchsa), mieszkającego przy Töpfergasse (ul. Garncarska)). Wśród pozyskanych przezeń gdańskich osobistości znaleźli się m.in. lekarz Philip Crusius oraz Daniel Zwicker, syn luterańskiego pastora, słynny z późniejszych konwersji, pisarz i teolog polemista. Członkami gminy byli kupcy i rzemieślnicy. Według szacunków w gminie Gdańska było wówczas około 80 arian. Już po usunięciu Ruara i Zwickera z Gdańska w roku 1643 arianizm wyznawał tu (około lat 1644–1649) Joachim Pastorius, wielokrotny konwertyta, profesor Gimnazjum Akademickiego, a później kanonik warmiński i katolicki proboszcz w Gdańsku. Z racji swego położenia Gdańsk pełnił funkcję punktu kontaktowego między arianami z głębi Rzeczypospolitej (z Rakowa) a antytrynitarzami z Niderlandów. W okresie wojen kozackich po 1648 roku w Gdańsku schroniło się wielu wybitnych Braci Polskich, w tym Joachim Stegmann (jr), Johann Crell, Andrzej Wiszowaty. W roku 1658 ogłoszono dekret Sejmu o wypędzeniu arian z Rzeczypospolitej. 23 IX 1661 roku Rada Miejska wydała rozporządzenie o pozbawieniu wszystkich arian zamieszkałych w Gdańsku prawa miejskiego i po przymusowym wyprzedaniu majątku nakazała im opuścić miasto. Większość członków gminy ariańskiej wykonała ten nakaz, przenosząc się do Holandii, krajów Rzeszy, Prus Książęcych. Za wiedzą i wolą Rady pozostał jednak w mieście m.in. ariański kupiec i bankier Baltazar Schwertner. Bywał tu jeszcze w latach 60. XVII wieku Stanisław Lubieniecki, czołowy przywódca Braci Polskich na emigracji.
