TESTY RED
KRZYSZTOF CELESTYN MRONGOWIUSZ (Christoph Coelestin Mrongovius) (19 VII 1764 Olsztynek – 3 VI 1855 Gdańsk), kaznodzieja, językoznawca, pedagog, tłumacz, edytor. Syn Bartłomieja, rektora szkoły miejskiej w Olsztynku i od 1768 polskiego kaznodziei w Marwałdzie. Do trzynastego roku życia wychowywał się w domu. W 1777 roku rozpoczął naukę w szkole prowincjonalnej w Zalewie koło Morąga. Od 1780 roku w Królewcu, przez 2 lata uczęszczał do szkoły katedralnej w Knipawie (część Królewca), której rektorem był wybitny historyk literatury George Christophor Pisansky. W marcu 1782 roku zapisał się na Wydział Teologiczny Uniwersytetu w Królewcu. Był słuchaczem Seminarium Polskiego, kształcącego na duchownych i nauczycieli kandydatów, których językiem ojczystym był polski. Równocześnie uczył się języka rosyjskiego, czeskiego, łaciny, greki, hebrajskiego, francuskiego i angielskiego. Utrzymywał się z korepetycji i zapewne przerywał studia, bo ukończył je dopiero w 1789 roku. W latach 1790–1796 był nauczycielem języka polskiego i greki w Collegium Fridericianum, a równocześnie młodszym nauczycielem tych przedmiotów w szkole w Knipawie. Prywatnych lekcji języka polskiego udzielał także dorosłym. Nauczał metodą konwersacji, kładł nacisk na idiomy. Dla Niemców opracował w 1794 roku podręcznik Polnisches Lesebuch, Lexicon und Sprachlehre für die ersten Anfänger mit grammatisch erläuternden Anmerkungen, zaopatrując go także w odmienny tytuł polski: Zabawy przyjemne, czyli książka elementarna dla uczących się polskiego lub niemieckiego języka ze słownikiem i krótką gramatyką podług ustaw sławnego Adelunga (Johann Christoph Adelung; 1732–1806, filolog niemiecki). Podręcznik był kilkakrotnie wznawiany pod nieco zmienionym tytułem i używany m.in. w szkołach gdańskich do połowy XIX wieku. Na zlecenie władz pruskich tłumaczył na język polski urzędowe rozporządzenia i regulaminy, a także przygotował polską wersji kalendarza berlińskiego, który jako Kalendarz Pruski Polski… ukazywał się w latach 1791–1795. Poszerzył zawartość kalendarza o teksty z zakresu wiedzy przyrodniczej, medycznej i literatury polskiej (m.in. Ignacego Krasickiego, Juliana Ursyna Niemcewicza). W 1795 roku przetłumaczył Katechizm zdrowia dla użytku szkół i domowey edukacyi Bernharda Christopha Fausta. Był też korektorem polskich druków tłoczonych w oficynach Hartunga w Królewcu i Kantera w Kwidzynie. W sierpniu 1797 roku, na prośbę ministra finansów i nadburgrabiego Królestwa Pruskiego Christopha Albrechta von Ostau (1735–1803), opracował memoriał dotyczący utworzenia katedry języka polskiego na Uniwersytecie w Królewcu (Gedanken über den neu zu errichtenden polnischen Lehrstuhl, 25 VIII 1797). Memoriał był pokłosiem rozporządzenia króla pruskiego z 1796 roku wprowadzającego język polski jako przedmiot nadobowiązkowy we wszystkich uniwersytetach i gimnazjach. Władze pruskie rozważały możliwość utworzenia polskiego uniwersytetu w Królewcu, ewentualnie przekształcenia Seminarium Polskiego w katedrę języka polskiego. Sprawa upadła z powodu oporu Królewca. Prawdopodobnie stało się to przyczyną decyzji Mrongowiusza o przeniesieniu się do Gdańska. W 1797 roku zaproponował gdańskiej q Radzie Miejskiej swoją kandydaturę na pastora kaplicy św. Anny (q kościół i klasztor franciszkanów św. Trójcy) i lektora języka polskiego w q Gimnazjum Akademickim. Złożył wymagane egzaminy teologiczne (w czerwcu tentamen, czyli egzamin próbny, 26 listopada egzamin zwykły). W lutym 1798 otrzymał powołanie na stanowisko kaznodziei i lektora języka polskiego. 20 maja 1798 roku został wprowadzony na urząd kaznodziei przez q Johanna Wilhelma Lindego. Cztery dni później objął lektorat w Gimnazjum. Równocześnie do 1814 roku pełnił funkcję polskiego tłumacza sądowego. Z powodu niewielkiej liczby uczniów w Gimnazjum od roku 1805 język polski przestał być przedmiotem obowiązkowym, a jego nauczanie miało się odbywać dla wszystkich klas łącznie. Po przekształceniu w 1817 roku Gimnazjum Akademickiego w q Gimnazjum Miejskie lektorat zniesiono. Prowadził nadal prywatnie naukę języka polskiego dla uczniów wyższych klas Gimnazjum w godzinach pozalekcyjnych. W 1809 roku otrzymał propozycję prowadzenia nieobowiązkowej nauki języka polskiego w q szkole św. Jana, przyjął ją dopiero w 1812. Po wprowadzeniu w 1824 roku opłaty za naukę polskiego, zaczął udzielać lekcji bezpłatnie. Od 1845 roku ze względu na wiek uczył w swoim mieszkaniu w domu parafialnym przy Holzgasse 19 (ul. Kładki). Należał do pokolenia, które po rozbiorach Polski podjęło inicjatywy mające uchronić od zapomnienia tradycję i dorobek kulturalny narodu, a także zachować język polski i polską literaturę. Tego ostatniego zadania podjęło się założone w 1800 roku Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk (TWPN), które już w 1802 rozpoczęło publikację zabytków piśmiennictwa polskiego oraz książek współczesnych, planowało także wzorcowe wydanie tłumaczeń autorów starożytnych. Mrongowiusz realizował te zadania w Gdańsku, rozwijając badania nad językiem polskim i utrzymując kontakty z Polakami z innych zaborów (m.in. z księciem Adamem Kazimierzem Czartoryskim, profesorem Jackiem Idzim Przybylskim (1756–1819) z Krakowa, tłumaczem Iliady (1814), któremu proponował pomoc w wydaniu tego dzieła). W 1823 roku opublikował Słownik niemiecko-polski = Deutsch polnisches Handwörterbuch, którego odbiór przekroczył granice zaborów. 2 II 1823 roku został członkiem korespondentem TWPN, a 15 IV 1833 Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. Zainicjował badania nad kaszubszczyzną. W 1826 roku odbył podróż do kilku wsi powiatu słupskiego, czego efektem była praca Sammlung einiger kaschubischen Wörter, die nach polnischer Orthographie geschrieben sind und vom Polnischen abweichen. Po wybuchu powstania listopadowego (1830) w korespondencji z TWPN i Wacławem Aleksandrem Maciejowskim wykazywał troskę o losy Królestwa Polskiego. Po wydaniu tłumaczenia Anabazy Ksenofonta w 1831 roku część nakładu przeznaczył na szarpie dla rannych powstańców. Powstańcy z Litwy, internowani w 1832 roku i przetrzymywani w q koszarach na q Biskupiej Górce, przed deportacją na Zachód w 1833 roku złożyli mu wizytę. Na jego życzenie w imieniu wszystkich do sztambucha wpisał się kapitan 19. pułku piechoty Michał Babiański. W tym zaginionym dziś sztambuchu Mrongowiusz zbierał wpisy Polaków przybywających do Gdańska. W kwietniu 1842 roku, na prośbę pastora ostródzkiego Gustawa Gizewiusza, wystąpił z memoriałem do króla Fryderyka Wilhelma IV w obronie języka polskiego w szkołach elementarnych rejencji gąbińskiej. W efekcie w lutym 1843 roku ministerstwo oświaty wydało rozporządzenie zobowiązujące nauczycieli szkół ludowych rejencji gąbińskiej, gdańskiej i kwidzyńskiej do nauczania języka polskiego w wymiarze co najmniej siedmiu godzin tygodniowo i religii wyłącznie w tym języku. W 1844 roku otrzymał od króla pruskiego order Czerwonego Orła IV klasy. 5 I 1852 roku Adam Mickiewicz wystąpił z inicjatywą uhonorowania go przez Towarzystwo Historyczno-Literackie w Paryżu, podpisał też ułożony przez Karola Sienkiewicza list dziękczynny, do którego dołączono medal wybity w 1847 roku na cześć księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. W kilka miesięcy później Mrongowiusz został członkiem tego towarzystwa. Od 1796 roku żonaty był z Ludwiką Wilhelminą Paarman (zm. 1820), córką pastora w Radau koło Królewca, z którą miał troje dzieci: Friedricha Wilhelma (1797–1837), Karla (1801–1803) i Karolinę Fryderykę (1803–1831). Pochowany został na starym cmentarzu Zbawiciela (q Cmentarze na terenie Śródmieścia. Zaroślak). Od jego nazwiska pochodzi wprowadzona w 1946 roku nazwa miasta Mrągowo (niem. Sensburg, do 1946 pol. Ządźbork). W Gdańsku jego imię nosi ulica w dzielnicy Stogi, jest patronem ulic także w innych miastach północno-wschodniej Polski (m.in. Olsztyn, Olsztynek, Ostróda, Działdowo, Mrągowo). Od 2007 roku patron dorocznej nagrody q Uniwersytetu Gdańskiego (UG) dla trojga najlepszych dydaktyków; 20 VI 2009 odsłonięto jego pomnik w oliwskim kampusie UG. Był autorem około 60 dzieł autorskich, edytorskich i translatorskich, w tym podręczników do nauki języka polskiego, gramatyki, słowników, przekładów dzieł pisarzy greckich (Ksenofonta, Teokrasta, Epikteta, Cebesa), postylli, tekstów kazań (obecnie w zbiorach q Polskiej Akademii Nauk Biblioteki Gdańskiej) oraz śpiewników religijnych. We wszystkich nawiązywał do literatury polskiej, a w Niedzielnych i świętnych ewangeliach i lekcjach (Gdańsk 1806) nazwał Jana Kochanowskiego „księciem poetów, czyli wierszopisów polskich”.
Najważniejsze dzieła Mrongowiusza
1. Pieśnioksiąg czyli Kancjonał gdański zamykający w sobie treść i wybór Pieśni nabożnych, z większej części starych, tak teraz wyporządzony, iż może obok Prusko-Polskiego tudzież łącznie z Nowym Pruskim Pieśnioksiągiem [!] przy nabożeństwie być używanym oraz modlitwami, kolektami i dogodnymi trzema rejestrami opatrzony. Ostatni gdański q kancjonał. Mrongowiusz zapowiadał jego powstanie w przedmowie do wydanego w 1800 roku Wyboru piosnek nabożnych … dla użytku Zborów polskich, a w szczególności Zboru św. Anny i św. Ducha w Gdańsku… Na rangę artystyczną Pieśnioksięgu wpłynęło zamieszczenie w nim tekstów Jana Kochanowskiego (32), pieśni Franciszka Karpińskiego (Kiedy ranne wstają zorze, We dnie i w nocy Bóg nad nami czuwa, Dosyć Boże deszcze lały), oryginalnych XVI- i XVII-wiecznych pieśni polskich, a także średniowiecznej pieśni wielkanocnej Wesoły nam dziś dzień nastał. Znalazł się w nim także świecki tekst: Pieśń dla pewnej nieszczęsnej kobiety Ewy Turkowy autorstwa Johanna Wilhelma Alexiusa, polskiego pastora z Nidzicy. Jakkolwiek głównym źródłem Pieśnioksięgu były polskie kancjonały protestanckie z ziem pruskich, to obecność w nim pieśni śpiewanych w kościele katolickim (Jezu Chryste Panie miły, Rozmyślajmy dziś wierni chrześcijanie, Wielbi dusza moja Pana, Twoja cześć, chwała) świadczy o tym, że Mrongowiusz korzystał także ze śpiewników katolickich, które podobnie jak liczne kancjonały protestanckie, znajdowały się w jego księgozbiorze. Opracował kancjonał krytycznie; zgromadził materiał porównawczy, tam gdzie ustalenie autora było możliwe, podawał nazwiska. Dbał o wierność tekstów, ale także o poprawną polszczyznę, wyrazy niezrozumiałe objaśniał, a przy niektórych dawał noty encyklopedyczne. Pomyślany jako śpiewnik religijny, Pieśnioksiąg stał się nośnikiem literatury polskiej. Można przypuszczać, że był odpowiedzią na inicjatywy Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk. Zamieszczona po przedmowie lista subskrybentów wskazuje na szeroki odbiór Pieśnioksięgu, wykraczający poza Gdańsk. Odbiorcy rekrutowali się spośród kupców i obywateli gdańskich, rzemieślników, duchowieństwa, dzierżawców. Byli wśród nich między innymi: gdańskie q Ministerium Duchowne, q Johann Georg Trendelenburg, drukarz kwidzyński Johann Jacob Daniel Kanter, pastor q Johann Wilhelm Linde. Liczba zamówionych egzemplarzy wahała się od 1 do 80. Najwięcej egzemplarzy zamawiali odbiorcy spoza Gdańska: z Niewiadowa koło Morąga – 80 egzemplarzy, ze Szczytna – 60, z Holendrów Słowatyckich w powiecie Brześć Litewski – 24. Dzięki Pieśnioksięgowi na Pomorzu przetrwały polskie pieśni religijne, co w latach 80. XIX wieku podkreślał ks. Konstanty Damrot w Szkicach z ziemi i historii Prus Królewskich (Gdańsk 1886). 2. Polnisches Lesebuch, Lexicon und Sprachlehre für die ersten Anfänger mit grammatisch erläuternden Anmerkungen… mający także odmienny tytuł polski: Zabawki przyjemne czyli Książka elementarna dla uczących się polskiego lub niemieckiego języka ze słownikiem i krótką gramatyką podług ustaw sławnego Adelunga wydane… (polski tytuł nawiązuje do Zabaw Przyiemnych y Pożytecznych Z Sławnych wieku tego Autorów Zebranych, Warszawa 1770–1777). Podręcznik składa się z 9 rozdziałów, z których siódmy i ósmy zawierają utwory polskich autorów. Rozdział siódmy: Grabschriften und andere vermischte poetische Stücke (Epitafia i inne różne poetyckie utwory) obejmuje między innymi trzy teksty Jana Kochanowskiego (Kto ma swego chleba, fragment fraszki Na zdrowie i pieśń Wsi spokojna), dwa Ignacego Krasickiego (Hymn o miłości Ojczyzny oraz Mądry i głupi). W rozdziale ósmym Einige Kraschzkische Fabeln unter dem Titel Bajki i przypowieści zamieścił 53 utwory z wymienionego cyklu. Zachował w nich oryginalne polskie tytuły, a zamiast tłumaczeń przy każdej bajce podał stosowny morał w języku niemieckim. Do konwersacji służyły krótkie dialogi, których treścią były sprawy dnia codziennego. Ta część podręcznika nawiązuje do wcześniejszych opracowań tego typu, między innymi Viertzig Dialogi… q Nicolausa Volckmara. Ale i tu znalazła się oryginalna rozmowa „o języku polskim”, rozbudowana ponad możliwości pojęciowe uczniów i wykraczająca poza zwykłe ćwiczenia lekcyjne. Mrongowiusz zawarł w niej swój stosunek do języka polskiego. Podręcznik ten, poprawiany i uzupełniany w następnych latach, ukazywał się w Królewcu i Gdańsku pod tytułami: Polnischer Wegweiser oder neuversuchte Analyse des Verbi nebst Materialen zum übersetzen… = Lekcje do tłumaczenia z języka niemieckiego na polski z słownikiem (Königsberg 1816), Polnischer Wegweiser enthaltend eine neuversuchte Aufklärung der Polnischen Sprachformen nebst Materialen zum übersetzen… = Mentor Polski czyli nowy Sposób ułatwiający naukę o formach mowy polskiej…, części 1–2 (Danzig 1821). 3. Dokładny słownik polsko-niemiecki krytycznie wypracowany = Ausführliches Polnisch-Deutschen Wörterbuch kritisch bearbeitet (Königsberg, Danzig 1835). Poszerzone wydanie wcześniejszych edycji słownika z lat 1794 (Kwidzyn) i 1803 (Królewiec). Zawierał około 40 tysięcy haseł. Jako źródła posłużyły między innymi słowniki Grzegorza Knapskiego, Samuela Bogumiła Lindego, słowniki różnojęzyczne (rosyjski, litewski), a także opracowania specjalistyczne z zakresu farmacji, łowiectwa, botaniki itd. Słownictwo czerpał także z literatury polskiej, począwszy od Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego po autorów współczesnych, łącznie z Adamem Mickiewiczem. Włączył do słownika wyrazy gwarowe, również kaszubskie. W tym samym roku wydał część niemiecko-polską (Dokładny niemiecko-polski słownik = Ausführliches Deutsch-Polnischen Wörterbuch) jako drugie, poprawione wydanie edycji z 1823 roku. Słownik jest niezwykle przydatny w badaniach dokumentów z XVI–XIX wieku, podaje bowiem znaczenie, w jakim dane słowo było wówczas używane, a odmienne od współczesnego, jak również wyrazy, które dziś wyszły z użycia. 4. Rozprawa filozoficzna o religii i moralności miana przez Imanuela [!] Kanta, a na język polski przełożona przez Mrongoviusa…, Gdańsk, nakładem tłumacza 1854. Nie było to oryginalne dzieło Immanuela Kanta, ale notatki z wykładów, które Mrongowiusz sporządził jako słuchacz królewieckiego filozofa, o czym pisze w przedmowie. Mrongowiusz miał bardzo osobisty stosunek do Kanta i u schyłku życia przekazał polskiemu czytelnikowi jego myśli jako „drogi skarb”. Jest do publikacja o ogromnym znaczeniu: do lat 30. XIX wieku Kant nie był w Polsce popularny, zasadniczego zwrotu w recepcji jego filozofii dokonał Edward Dembowski w 1842 roku. Dopiero od tego momentu można mówić o wpływie Kanta na polską myśl filozoficzną i wzroście zainteresowania tym myślicielem. Mrongowiuszowski przekład spotkał się na ziemiach polskich z dobrym przyjęciem, czego dowodem są jednorazowe zamówienia nawet kilkuset egzemplarzy (Warszawa).
Księgozbiór Mrongowiusza
Księgozbiór liczył ponad tysiąc dzieł. Niemal 90% tego zasobu to teksty polskie lub polonika w języku niemieckim. Obejmowały one książki historyczne, polityczne i religijne, dzieła z zakresu różnych dziedzin wiedzy, w tym pedagogiczne, literaturę piękną, a także 67 publikacji w języku rosyjskim lub odnoszących się do języka i literatury rosyjskiej. Księgozbiór zawiera piśmiennictwo staropolskie XVI i XVII wieku oraz druki współczesne Mrongowiuszowi z XVIII i pierwszej połowy XIX stulecia. Szczególnie cenna jest kolekcja pism politycznych z 2. połowy XVIII wieku, zarówno w języku polskim, jak i niemieckim (także tłumaczenia z języka polskiego), liczne publikacje z czasów Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 Maja. Dużą wartość ma zbiór pism czołowych przedstawicieli polskiego Oświecenia w edycjach XVIII- i XIX-wiecznych, w tym dziesięciotomowa edycja dzieł Ignacego Krasickiego z początków XIX wieku. Mrongowiusz gromadził książki na bieżąco. W jego księgozbiorze znajdowała się niemal cała istotna polska produkcja wydawnicza 1. połowy XIX wieku, między innymi paryski pierwodruk Pana Tadeusza i III części Dziadów Adama Mickiewicza. O zainteresowaniu Mrongowiusza wypadkami politycznymi w kraju świadczy literatura dotycząca powstania listopadowego i Wielkiej Emigracji. Większość tych wydawnictw otrzymywał bezpośrednio z Paryża. Książki nabywał w antykwariatach Gdańska i innych ośrodków księgarskich (przez zaprzyjaźnione osoby) oraz za pomocą subskrypcji i prenumeraty (na niektórych publikacjach objętych tą forma sprzedaży widnieje jego nazwisko). Otrzymywał też książki od autorów lub tłumaczy; niektóre z nich zawierają dedykacje. W 1864 roku, dzięki staraniom q Ernsta Augusta Karla Bertlinga, księgozbiór trafił do q Biblioteki Miejskiej. Podstawą jego identyfikacji jest katalog sporządzony w lutym 1865 roku przez bibliotekarza tej placówki S. Zawadzkiego. Podczas badań nad księgozbiorem w latach 80. XX wieku stwierdzono braki, w tym wydania Pana Tadeusza.
