WIELKI MŁYN
| < Poprzednie | Następne > |
WIELKI MŁYN, wodny, zbożowy, na wyspie zw. Schild z uwagi na kształt przypominający tarczę (ob. nazwa Wyspa Młyńska odnosi się do zach. części wyspy z W.M.), utworzonej przez ramiona q Kanału Raduni na Starym Mieście. Zbudowanyprzez Krzyżaków, w 1364 po raz pierwszy wzmiankowany. W 1365 istniało przy nim bractwo parobków młyńskich. W 1391 (data dyskutowana) spłonął. Odbudowany, z przedłużeniem kubatury o 12 m na zach., przed 1407 otrzymał rozłożystą, jednokondygnacyjną bryłę ceglanego budynku na kamiennych fundamentach, 41 m dł., 26 m szer. i 26 m wys. Przykryty dwuspadowym dachem (na drewnianej więźbie pokrytej dachówką), kryjącym sześciopoziomowe poddasze magazynowe na zboże i przemieloną mąkę, wsparte dębowymi podporami osadzonymi w kamiennych bazach. Dysponował 12 kołami wodnymi nasiębiernymi (po 6 z każdej strony: od płd. i płn.), z których każde połączone było z walcami transmisyjnymi poruszającymi po 2 żarna. Zarządzany przez Krzyżaka z konwentu q komturstwa gd., zwanego mistrzem młyńskim (Mühlmeister), któremu podlegał wyspecjalizowany personel z werkmistrzem na czele. Zboże (żyto i pszenicę) mielono dla gd. piekarzy i na eksport, przeróbki jęczmienia na słód dokonywano gł. dla gd. browarników. W przemiale pomagała czeladź klienta, który za możliwość skorzystania z W.M. wnosił Krzyżakom opłatę pieniężną (Molepfennik) i daninę w ziarnie, tzw. mlewne (Metze). Mlewne oznaczało konieczność przekazania Krzyżakom 1/16 partii zboża oddanego do przemiału w W.M. Odbudowę i rozbudowę W.M. po pożarze w końcu XIV w. współfinansowali gdańszczanie poprzez udzielenie zgody na czasowe podniesienie daniny mlewnej. Krzyżacy nie dotrzymali umowy i pobierali podwyższone mlewne, co stało się przyczyną długotrwałego konfliktu (w 1454 gdańszczanie szacowali straty z tego tytułu na 600 tys. grzywien). W okresach konfliktów zbrojnych z Krzyżakami W.M. zmieniał się w ważny punkt milit. tych ostatnich; zbuntowani przeciwko nim gdańszczanie zajmowali go dwukrotnie podczas wojen pol.-krzyż.: w 1410 i 5 II 1454 (wówczas zajęcie W.M. rozpoczęło w Gd. q wojnę trzynastoletnią). W maju 1454 nadany został Głównemu Miastu Gd. przez króla pol. Kazimierza Jagiellończyka. Od tej pory zarządzała nim bezpośrednio Rada Miejska (prezydujący burmistrz i pierwszy kamlarz), regulując jego działalność przez ordynacje młyńskie (1471, 1607, 1647, 1691). Od 2. poł. XV w. zakazano klientom wstępu do W.M., przemiał prowadzili tylko pracownicy (1471: werkmistrz, młynarz słodu, żyta, poborca danin, 9 kamieniarzy, 2 pomocników, 2 pachołków od śluz, 2 – od wagi, kucharka, dziewka od świń – razem 21 osób; 1522: dodatkowo człowiek do przewiewania zboża; 1568: dodatkowo młynarz nocny i pisarz). W 1603–04 przemielono 4900 t żyta i 1228 t pszenicy.
Przed 1617 od wsch. (obok ob. wejścia gł.) dobudowano piec piekarski, z kominem wystającym ponad szczyt dachu, i otwarto piekarnię. Przed 1623 W.M. otrzymał 18 kół wodnych nasiębiernych o średnicy 5 m, każde obsługiwało po 2 kamienie mielne (spoczywający nieruchomo „leżak” i obracający się „biegun”). W 1623–32 młyn był dzierżawiony przez rodzinę von Boddeck, następnie ponownie pod bezpośrednim zarządem Rady Miejskiej. W 1709–10 zainstalowano młyn kieratowy (koński), funkcjonujący w okresach wojen (połączonych z reguły ze wstrzymaniem dopływu wody przez Kanał Raduni) i silnych mrozów. W 1740 wielki strajk czeladników z WM, stolarzy i młynarzy doprowadził do poważnych perturbacji w funkcjonowaniu gd. piekarń. Do 1806 W.M. posiadał przywilej przymusu mlewnego, czyli poboru 1/16 oddanej do przemiału partii zboża. W 1836 dzierżawiony przez q Jakoba Witta (ur. 1780 Gniew – zm. na cholerę 10 XI 1848 Gd.), właściciela firmy hurtowego handlu zbożem i od 1834 browaru przy Rittergasse 10 (ul. Rycerska), otrzymał amer. turbiny parowe do napędzania walców mielących ziarno oraz taśmociągi do transportu zboża i worków z mąką. Po 1874 w dzierżawie firmy H. Bartels & Co. (w 1893 zatrudniającej 101 osób, w 1908 – 120), której właścicielami byli Heinrich Georg Bartels (ur. 19 VI 1842 Krzywe k. Morąga – 2 I 1889, zm. nagle w sali giełdy zbożowej w q Dworze Artusa) i Wilhelm Kolkow (ur. 20 II 1838 Gd. – 9 X 1899 Gd.). W XX w. turbiny zastąpiono silnikami elektrycznymi. W 1894 odrestaurowano mury; produkowano wówczas do 200 t mąki dziennie.
Czynny do 1945, zniszczony z wyjątkiem murów obwodowych (zawalony szczyt zach., wyszczerbiony wsch., spalony dach i urządzenia). Początkowo zabezpieczono mury, a pod koniec lat 50. XX w. Józef Chrzanowicz opracował projekt odbudowy, opierając się na XIX-wiecznej inwentaryzacji Konrada Steinbrechta. Wielki Młyn odbudowywano w 1962–65 (zamontowano stalową więźbę dachową, zlikwidowano ostrołukowe otwory wejściowe od strony wsch. i zach., w dobudówce-piekarni od wsch. przebito okna). Inauguracją otwarcia 20 VII 1962 odbudowanego obiektu była wystawa „Polska na morzu 1945– 1962”. W 1965 zorganizowano wystawę „XX lat Polskiego Przemysłu Okrętowego”, z częścią plenerową na Wyspie Młyńskiej (do poł. lat 70. XX w. stały pozostałości po tej wystawie: nadbudówka statku / studio nagrań płyt pocztówkowych, maszyny i urządzenia pokładowe).
Następnie obiekt wykorzystywano na cele magazynowe, dyskotekę, miejsce spektakli teatr. (np. 1980 q Teatr Wybrzeże wystawił Sprawę Dantona q Stanisławy Przybyszewskiej, w inscenizacji q Andrzeja Wajdy), do 1992 działały Pewex i salon gier. Przejęty przez Zrzeszenie Prywatnego Handlu i Usług w Gd., po wew. przebudowie według proj. Elżbiety Piątkowskiej na trzypoziomowy dom handl. (pow. użytkowa: 2300 m², pow. handl.: 1489 m², 72 stoiska handl.), otwarty 12 II 1994, ze skansenem archeol. w przyziemiu, prezentującym niektóre odkrycia z badań prowadzonych od 1991 (żarna i „leżak”). 6 XII 2004 otrzymał specjalną iluminację (32 projektory). Nazwę „Große Mühle von Danzig” nosił jeden z gd. statków handl.
Historycznemu W.M. towarzyszyły inne budowle. Między 1391–1407 wybudowano na wsch. od niego (ob. ul. Rajska 2), obejmujący oba brzegi Kanału Raduni spichlerz (1407 określony jako korn, 1418 kornhus), ob. błędnie zw. Małym Młynem (9 XII 1967, po odbudowie, przekazany Zarządowi Okręgu Polskiego Związku Wędkarskiego, tzw. Dom Wędkarza). Przebudowany w XV w.: elewacja płd. została przelicowana, wsch. ściana szczytowa wzmocniona masywnymi przyporami. W XVIII w. wykonano we wnętrzu podmurówkę z odsadzką, zapewne dla wzmocnienia stropu. W końcu XIX w. wykuto prostokątne otwory okienne i drzwiowe o nadprożach wzmocnionych stalowymi belkami. Zniszczony w 1945, po odbudowie pozbawiony got. fasady wsch., dach otrzymał zbyt wysoką więźbę. Przy ob. placu Heweliusza, zapewne już od XIV w., funkcjonował dwór młyński z cieślarnią. W XVII w. powstał przy nim dom cechowy młynarzy (Mühlergewerkshaus), 1754 wybudowany na nowo, 1894 (z powodu budowy nowej siedziby q Państwowej Rzemieślniczej Szkoły Dokształcającej) przeniesiony na Wyspę Młyńską, w niewielkiej odległości od W.M. Dom cechowy odbudowano w 1997 (jako dwukondygnacyjną restaurację Dom Młynarza, połączoną z funkcją hotelarską).
