WISŁOUJŚCIE (Münde, Weichselmünde), ob. część jednostki pomocniczej Gd., os. q Przeróbka (q administracyjny podział).Pierwotnie nazwa tech. miejsca ujścia Wisły do Zatoki Gd., na płn. od Gd. (q Wisła), rozciągnięta nast. także na punkt osadniczy na prawym brzegu Wisły. Do poł. XIV w. brak informacji o kontroli nad Wisłoujściem i osadnictwie w jego rejonie. Niewykluczone, że istniał tam sezonowy punkt obserwacyjny i stacja rybacka. W 1359 stała tam karczma na prawie chełmińskim, z obszarem sięgającym na płn. jeziora przy brzegu morskim (istniało jeszcze w 1723, na płn. od ob. twierdzy W.), na płd. do wzniesienia zw. q Górką (Goreck). Na obszarze tym, w związku z odsunięciem się nurtu Wisły (nowe koryto) w 1371 od położonego wcześniej w widłach Motławy i Wisły q zamku, dotychczas panującego także nad ruchem wiślanym, Krzyżacy założyli ok. 1372 strażnicę – obronny dwór (blokhauz) i powołali specjalnego urzędnika, zw. mundemajstrem, którego działalność wywoływała skargi Gd. i stanów prus. Wisłoujście było portem zewnętrznym Gd., utrzymywanym m.in. z opłaty od towarów, zw. palowym. Wytyczaniem i oznakowaniem toru wodnego (głębi) oraz bulwarkiem (molem) o konstrukcji skrzyniowej, którego zadaniem było pogłębianie ujścia, zajmowali się 2 rajcy Głównego Miasta, zw. q panami palowymi, mający do dyspozycji personel pomocniczy. Przed 1403 przy blokhauzie, karczmie i dworze w Górce, powstała kaplica św. Olafa (q kośc. Garnizonowy w Wisłoujściu).
Twierdza, ul. Stara Twierdza 1, zespół dzieł obronnych położony na prawym, wsch. brzegu Martwej Wisły, naprzeciwko q Nowego Portu. W 1433 blokhauz został zniszczony przez husytów. Powstałą w jego miejsce basteję zniszczył w 1465 sztorm. W 1482 wzniesiono ok. 20-metrową, cylindryczną wieżę, zw. Latarnią (wykorzystywaną także w charakterze latarni morskiej), otoczoną blokhauzem. Kolejny blokhauz, prawdopodobnie wysunięty w morze na końcu mola, 1497 zniszczony przez sztorm, odbudowany 1517 lub 1518–21. W 1562 na miejscu rozebranych drewnianych umocnień otaczających wieżę wzniesiono ceglany tzw. q Wieniec (basteję z działobitniami), na planie koła o śr. 31 m, z 2 kondygnacjami otwartymi od strony dziedzińca i jedną podziemną pod jej płn.-wsch. częścią. Latarnię podwyższono i zwieńczono renes. hełmem. W 1573 Latarnię i Wieniec otoczono czworobokiem drewnianego parkanu lub palisady (Stacket) z blokhauzami. W 1576–77, częściowo doraźnie w trakcie q wojny Gd. z królem pol. Stefanem Batorym, uzupełniono fortyfikacje umocnieniami ziemnymi i fosą, tworząc w ten sposób pierwszy fort. Podczas tej wojny twierdza przetrzymała między 4 czerwca a 3 września kilka ataków pol. wojsk, zniszczeniu uległy górne kondygnacje Latarni i zach. część Wieńca. Podczas naprawy zniszczeń w 1584 Latarnię (przesłoniętą nowymi budynkami) podwyższono o 3 kondygnacje (ok. 11 m), w miejsce prostokątnego założenia z 4 blokhauzów 1586–1602 wzniesiono z cegły fort carré („kwadratowy”, budowniczy Hans von Lindau, nast. q Anton van Obberghen). Skonstruowany zgodnie z zasadami nowowłoskiej myśli fortyfikacyjnej, na rzucie zbliżonym do kwadratu, o 4 skazamatowanych bastionach z nasypami ziemnymi, ze stanowiskami ogniowymi w barkach cofniętych i osłoniętych uchem o narożach wzmocnionych granitowymi ciosami, otoczony fosą. Bastiony, licząc od płn. (zgodnie z ruchem zegara), noszą nazwy: Artyleryjski (1586), Ostroróg (1587), Południowo-Wschodni (1587) i Furta Wodna (1587). Od wsch. do fortu carré prowadziła brama (zachowana, z datą 1602 na zworniku), zbudowana z granitowych ciosów, której tunel usytuowano skośnie do osi wjazdu (co zabezpieczało wnętrze fortu przed rażeniem pocisków). Wieniec od strony płn.-wsch. i płd. obudowano ceglanymi, piętrowymi kamieniczkami koszarowymi, od płn. domem komendanta. Wzdłuż kurtyny łączącej bastiony Ostroróg i Południowo-Wschodni, od strony dziedzińca, wybudowano ceglane, piętrowe koszary. Otwory drzwiowe i okienne domu komendanta, kamienic wokół Wieńca i koszar obramowano piaskowcem.
W 1624–26 wokół fortu carré (pod kierunkiem inż. Petera Janssona) wzniesiono wzorowany na fortyfikacjach niderl. szaniec ziemny o 5 bastionach; by go osłaniać przed atakiem bezpośrednim, w 1624–26 wzniesiono tzw. Szaniec Wschodni (Ostschanze), czyli otoczonych fosą 5 bastionów ziemnych (od płn.): Pucki Kąt (Putziger Winkel), Ostroróg (Scharffer Ort), Świński Łeb lub Góra (Schweinskopf, Berg), Bielnik (Bleichplatz, Coppel Bolwerk) i Wiślany Róg (Weichsel-Eck). Dla wzmocnienia w 1629–50 usypano w fosie 3 raweliny (jeden ob. zachowany), wjazd usytuowano między bastionem Bielnik a Wiślanym. W 1627 na zach. brzegu Wisły, naprzeciw twierdzy, wybudowano (z 2 półbastionami) Szaniec Zachodni (Westschanze), w związku z czym mianem Szańca Wschodniego zaczęto określać zarówno fort carré, jak i pięciobastionowy szaniec ziemny. Budowa Szańca Zachodniego pozwalała na całkowite zamknięcie drogi wiślanej. 28 XI 1627 stacjonująca w twierdzy pol. flota stoczyła zwycięską bitwę z okrętami szw. pod Oliwą. W 1639 rozbudowano Szaniec Zachodni. W 1648, w związku z brakiem miejsca w obrębie fortyfikacji, rozbudowano oszańcowanie z 1633 (na płd. od Szańca Wschodniego). Nadano mu nazwę Szańca Kleszego (Pfaffenschanze). W 1651–52 zbudowano rawelin Na Plaży (Strandravelin) między bastionami Ostroróg i Świński Łeb. Między 1657 a 1661 przebudowano rawelin Świński Łeb oraz zlikwidowano ostatecznie pozostałości Szańca Kleszego. W 1654–55 zlikwidowano dotychczasowy Szaniec Wschodni i rozpoczęto budowę nowego. W 1667 przebudowano bastion płn.-zach. fortu carré. Między 1661 a 1669 wybudowano przedwał przed frontem bastionów Góra (Świński Łeb) i Bielnik. W 1662 rozpoczęto budowę rawelinu Szańca Zachodniego. W 1671 przystąpiono do przebudowy i zabezpieczenia bastionu Pucki Kąt. Po 1669 (lub później) przebudowano płd. front Szańca Wschodniego oraz bastion Wiślany Róg, którego przedwał poprowadzono także wzdłuż czoła od strony Wisły. Do 1691 przebudowano i zredukowano Szaniec Zachodni. W 1692 rozebrano blokhauz na końcu mola, niepotrzebny z powodu przesunięcia linii brzegowej i wejścia do portu. W 1708–11 zlikwidowano fortyfikacje Szańca Wschodniego i jego zabudowę, a teren szańca zamieniono w przedstok otoczony pozostałą po szańcu fosą. Rozbudowano drogę krytą dookoła fosy fortu carré. 11 X 1709 w wyniku pożaru wypaleniu uległo wnętrze Latarni, spłonął jej hełm. Odbudowana w 1721, została podwyższona o jedną kondygnację, otrzymała hełm późnobarok.
W 1734, w czasie wojny o tron pol. między Stanisławem Leszczyńskim (wspieranym przez Gd.) a Augustem III Wettynem, po kapitulacji Gd. 8 lipca, twierdzę do 1736 obsadzały wojska saskie (q oblężenie Gd. w 1734).
W 1758, skutkiem odsunięcia brzegu morskiego od twierdzy (q Westerplatte), zrezygnowano z pełnienia przez Latarnię funkcji latarni morskiej (zadanie przejęła nowa q latarnia morska w Nowym Porcie). Po II rozbiorze Polski (1793) twierdzę obsadziły wojska prus. W okresie wojen napoleońskich i q I Wolnego Miasta Gdańska (WMG) Francuzi umocnili twierdzę. Rozbudowany Szaniec Zachodni otrzymał nazwę Fort Montebello, w samej twierdzy koszary nadbudowano o kolejną kondygnację (zniszczoną w 1945 i rozebraną). Wobec przesunięcia linii obrony ujścia Wisły na teren Westerplatte, Szaniec Zachodni stracił jednak na znaczeniu milit., a potrzeby rozbudowującego się Nowego Portu zadecydowały o jego rozebraniu w poł. XIX w. Twierdza pełniła także funkcję więzienia (q Gotthilf Wernick), 1820–98 przetrzymywani byli w niej zarówno pol. działacze (Karol Marcinkowski, Ignacy Danielewski, Józef Chociszewski, Walenty Stefański, Symfirian Vomicki, Aleksy Prusinowski), pol. oficerowie po upadku powstania listopadowego (1830–31), jak i osoby oskarżone o obrazę cesarskiego majestatu (1898 pochodzący z Gd. pisarz Johann Trojan).Zdarzały się także ucieczki osadzonych tam więźniów polit., jak głośna (opisywana przez prasę) ucieczka w noc sylwestrową w 1897 berlińskiego literata dr. Richarda Wredego, który ujawnił się dopiero we Włoszech, gdzie odpoczywał po trudach przebywania od 2 XI 1897 w więzieniu w Wisłoujściu.
Twierdza 1482–1758 pełniła funkcję latarni morskiej, nadmorskiego fortu granicznego, sprawującego kontrolę nad statkami przypływającymi do portu, ich ładunkiem i pasażerami, utrzymaniem sprawnego do żeglugi toru wodnego, a także sprawowała nadzór nad redą. Od 1616 stacjonowały tam odpowiednio wyposażone statki i łodzie ratownicze z przeszkolonymi załogami, do ratowania rozbitków i ich mienia. W twierdzy poza załogą wojsk. miały siedzibę służby zajmujące się dozorem redy, tzw. strażnicy wodni. Urząd nadzorcy redy ustanowiono w 1637. Do kompetencji tej służby należała kontrola statków, ich ładunków i pasażerów, ponadto stanu toru wodnego tzw. głębi. Już od 1593 specjalna komisja wypływała na redę i wytyczała najbardziej dogodny dla żeglugi tor wodny, który z redy prowadził na wiślane wody k. twierdzy. W XIX w. w twierdzy stacjonował oddział piechoty (1–2 kompanie) oraz pododdział artylerzystów, obsługujących działa ustawione na nadrzecznych bastionach. Po 1920 i demilitaryzacji q II WMG twierdza była siedzibą klubów żegl. Wzdłuż murów fortu carré wybudowano pomosty do cumowania żaglówek, w części płn. Szańca Wschodniego – warsztaty szkutnicze i hangary. Podczas II w. świat. kazamaty przeznaczono na magazyny, z czasem całość na szpital polowy, w nasypach ziemnych w forcie carré wykopano rowy strzeleckie. W marcu 1945 pociski artyleryjskie rozbiły Latarnię, część Wieńca, domki oficerskie i 2 kondygnacje koszar. Do 1955 twierdza podlegała Zarządowi Portu Gd., po wyłączeniu spod jego kompetencji rozpoczęto odbudowę i rekonstrukcję. Latarnię zrekonstruowano do wysokości sprzed zniszczenia, ale bez hełmu, czyli na 23 m. W 1959 obiekt wpisano do rejestru zabytków. Prace rekonstrukcyjne przerwano w pocz. lat 70. XX w., po wybudowaniu w sąsiedztwie zakładów Siarkopol. W 1975 twierdzę przekazano q Muzeum Historycznemu Miasta Gd., które z braku środków finans. nie kontynuowało odbudowy obiektu, ograniczając się do remontów. Systematyczną konserwację podjęto po 1989, korzystając z zagranicznych środków finans. World Monuments Fund (Światowy Program Ochrony Zabytków) i Funduszu Norweskiego, wspartych środkami budżetowymi miasta. Od 1992 twierdza jest udostępniana turystom, nadal są prowadzone prace budowlano-konserwatorskie. Obecnie również jedno z dwóch największych w woj. pomor. zimowisk q nietoperzy (też q kamlaria). GBU ZB
Załoga. Dowódcą załogi był komendant w randze oficera, wybierany przez Radę Miejską i przez nią zaprzysiężony. W czasach pokojowych komendant podlegał jednemu z burmistrzów, w czasie stanu wojennego – komisarzowi wojennemu ds. Wisłoujścia, który był członkiem powoływanej od 1573 Rady Wojennej (w 1624–1793 instytucja stała). Od 1570, po przyjęciu przez Gd. tzw. konstytucji Karnkowskiego (q komisja Karnkowskiego), komendant był zobowiązany do składania przysięgi wierności królowi pol. i Rzeczypospolitej. Pierwszym komendantem, który publicznie złożył przysięgę wierności w 1570, był Jost Zander. W marcu 1774 w twierdzy znajdowało się na stanowiskach obronnych łącznie 71 dział (w tym 10 spiżowych, pozostałe żelazne) o kalibrze od 3 do 12 funtów oraz 4 moździerze. Liczebność załogi i uzbrojenie twierdzy ulegały wahaniom, zależnie od stanu zagrożenia miasta i twierdzy. ZB
Komendanci wojsk miejskich Gdańska powoływani od 1573 roku przez Radę Miejską
| 1573–1575
|
płk Reinhold von Krockow
|
| 1576–1577
|
płk Hans Winkelburg von Köln
|
| 1577–1578
|
płk Georg von Farensbach
|
| 1599–1628
|
płk Peter Gottberg
|
| 1635–1648
|
gen. mjr Christoph von Houwaldt
|
| 1655–1671
|
q płk Valentin von Winter
|
| 1675–1676
|
płk Heinrich von Flemming
|
| 1683–1685
|
płk Kristian von Schweinitz
|
| 1685–1687
|
gen. major Joachim von Sydow
|
| 1687–1690
|
gen. major Karl Heinrich von der Osten
|
| 1697–1704
|
płk Jakob von Kempfen
|
| 1704–1707
|
gen. mjr Heinrich von der Goltz
|
| 1708–1716
|
gen. mjr Otto von Zieten
|
| 1716–1731
|
gen. mjr Johann von Sincklair
|
| 1732–1737
|
gen. mjr Johann Wilhelm von Viettinghoff
|
| 1737–1747
|
gen. mjr Salomon Enneberg
|
| 1758–1773
|
gen. mjr Jakob von Eggers
|
| 1773
|
mjr von Petersen
|
| MrGl
|
Wykaz stanowisk według spisu osobowego twierdzy Wisłoujście w kwietniu 1774 roku
| Stanowisko
|
Liczba osób
|
| Oficerowie
|
| Komendant w randze kapitana
|
1
|
| Kaznodzieja
|
1
|
| Porucznicy artylerii
|
2
|
| Porucznik piechoty
|
1
|
| Audytor (członek sądu wojskowego)
|
1
|
| Służby pomocnicze
|
| Pisarz wojskowy
|
1
|
| Pisarz okrętowy
|
1
|
| Felczer
|
1
|
| Pedagog
|
1
|
| Dzwonnik
|
1
|
| Profos – dozorca aresztu i grabarz
|
1
|
| Położna
|
1
|
| Pielęgniarka
|
1
|
| Sługa profosa
|
1
|
| Służba wodna
|
| Piloci okrętowi
|
2
|
| Dozorcy redy
|
6
|
| Przewoźnik promowy
|
1
|
| Wioślarz obsługujący łódź
|
1
|
| Artyleria
|
| Dowódca
|
1
|
| Ogniomistrze
|
3
|
| Bombardierzy
|
3
|
| Kanonierzy
|
9
|
| Piechota
|
| Sierżanci
|
2
|
| Kaprale
|
4
|
| Starsi szeregowcy
|
6
|
| Dobosze
|
2
|
| Szeregowi żołnierze
|
53
|
| Ordynans
|
1
|
| Inwalidzi
|
5
|
| Kramarz
|
1
|
| ZB
|
Tabela: Osoby przebywające w twierdzy Wisłoujście w 1774
W XIX w. komendantowi twierdzy podlegali dowódcy fortów na Westerplatte, w Mewim Szańcu i – do poł. stulecia – w Nowym Porcie. Komendanta, w randze od majora do pułkownika, wyznaczał sztab generalny armii prus., po 1871 armii niem. Byli to m.in.: 1797 mjr Hans Friedrich von Wahlen, 1831 płk von Brockhusen, 1848–56 płk Friedrich Hans Ludwig von Mülbe (23 III 1793 Kętrzyn – 17 XII 1877 Gd.). Komendant podlegał wojsk. gubernatorowi, zarazem komendantowi twierdzy Gd. MrGl
