STRAŻE OBYWATELSKIE
| < Poprzednie | Następne > |
STRAŻE OBYWATELSKIE, funkcjonujące w średniowieczu i czasach nowożytnych (do końca XVIII w.), powoływane pod broń w określonych sytuacjach formacje mieszczańskie. Obowiązek czynnego uczestnictwa w obronie miasta stanowił 1 z warunków uzyskania prawa obywatelskiego w Gd.; kwestie te wynikały z zapisów q prawa chełmińskiego i były regulowane w Gd. przepisami zawartymi w q wilkierzach miejskich (z 1455, 1479, 1597 i 1761). Zgodnie z ich treścią, każdy posiadający prawo miejskie obywatel zobligowany był do wyekwipowania się na własny koszt w broń przyboczną, na którą składały się w średniowieczu zbroja i broń sieczna, w czasach nowożytnych – broń palna, broń sieczna oraz torba na amunicję. Tak uzbrojeni obywatele mieli obowiązek stawiania się na wezwanie władz miasta i pełnienia służby o charakterze milit. w sytuacji zagrożenia wojennego miasta. Musieli regularnie ćwiczyć strzelanie do tarczy, od 1645 odbywać obowiązkową musztrę. Powoływanie pod broń mieszczan praktykowano już w czasach przynależności miasta do zak. krzyż. Również w latach q wojny trzynastoletniej gdańszczanie wspomagali militarnie królów pol., wystawiając pokaźną liczbę uzbrojonych mieszczan. Owe wojsk. funkcje mieszczańskiego „pospolitego ruszenia” realizowano także w czasach nowożytnych, aczkolwiek niezbyt długo; rola tych formacji skończyła się 1577, kiedy to poniosły one klęskę w starciu z regularnymi wojskami pol. w bitwie pod Lubieszewem (q wojna Gd. z królem pol. Stefanem Batorym). Odtąd, jak np. podczas pierwszej wojny pol.-szw (1626–29), wyznaczano strażom obywatelskim zadania z wojsk. punktu widzenia drugorzędne, a mianowicie wykorzystywano je jedynie jako jednostki pomocnicze obsadzające miejskie fortyfikacje i uczestniczące w obronie miasta w sytuacji zagrożenia wojennego. W takiej roli wystąpiły one po raz ostatni na większą skalę podczas q oblężenia Gd. 1734 przez wojska ros. i saskie.
Od 1. poł. XVII w. zorganizowane na sposób wojsk. formacje miejskiej milicji brały również udział w utrzymywaniu porządku publicznego i bezpieczeństwa na terenie miasta, w tym także w czasie pokoju. Obywatele Gd. zmuszeni byli stawać na wezwanie władz miejskich w sytuacji zagrożenia pożarowego oraz pełnić straż nocną. Pełniły one również funkcję reprezentacyjną podczas uroczystości miejskich, zwł. podczas wjazdów do Gd. królów pol. Stanowiły wówczas również pewnego rodzaju demonstrację siły potężnego miasta, gdyż liczebność oddziałów dochodziła w XVII w. do 10 tys. osób. Formacje milicji mieszczańskiej oparte były już w późnym średniowieczu o strukturę terytorialną; o przynależności do poszczególnych oddziałów decydowało miejsce zamieszkania obywatela, tzw. q kwartał, bazujący na podziale terenowym Gł. Miasta. Powstały w ten sposób 4 podstawowe regimenty: Kwartału Kogi (chorągiew koloru czerwonego), Kwartału Wysokiego (chorągiew biała), Kwartału Szerokiego (chorągiew niebieska), Kwartału Rybackiego (chorągiew pomarańczowa). Uchwałą Rady Miejskiej z 7 II 1646 utworzono piąty regiment, tzw. pstrokaty (z uwagi na różnokolorowe chorągwie, pod którymi zbierali się ich członkowie), składający się z obywateli zamieszkałych poza obwałowaniami miejskimi. Legitymujące się prawem miejskim osoby zamieszkałe na terenie St. M. i St. Przedmieścia inkorporowane były do regimentów głównomiejskich. W 1677 sformowano z obywateli miejskich ze St. Przedmieścia dodatkowy regiment zielony. Podstawową i najmniejszą jednostkę straży obywatelskich, w skład której wchodzili mieszczanie z 10 sąsiadujących ze sobą domostw, stanowiła rota dowodzona przez rotmistrza. Pierwotnie (jeszcze 1638) każdy z kwaternych regimentów dzielił się na 8 kompanii, natomiast po reformie z lutego 1646 ustalił się podział na 12 chorągwi przynależnych do każdego kwartału. Oddziały te uzupełniały 3 formacje konne, składające się z kawalerów (nieżonatych obywateli), kupców oraz rzeźników, którzy musieli się wyekwipować na własny koszt, oraz oddział szyprów. Na czele regimentów stali najmłodsi urzędujący rajcy (3 z Głównego Miasta i 1 ze Starego Miasta). Stanowiska dowódcze, jak również prestiżowe funkcje chorążych, stanowiły na ogół pierwszy etap kariery urzędniczej członków rodów patrycjuszowskich w mieście. Zob. też q policja.
