NOWY PORT
| < Poprzednie | Następne > |
NOWY PORT, ob. jednostka pomocnicza miasta Gd. (q administracyjny podział) położona u ujścia Martwej Wisły (q Wisła do Zatoki Gd., od sąsiadujących dzielnic oddzielona terenami przemysłowymi, zielonymi, nieużytkami lub wodami śródlądowymi. Leży w większości na terenach, które jeszcze w XVI w. były zalane wodami Zatoki Gd. Niesione przez Wisłę, uchodzącą tuż za twierdzą w q Wisłoujściu, piaski i namuły – szacowane na ok. 2 mln m³ rocznie – odkładały się tuż za ujściem, tworząc stale powiększające się ławice piaskowe. Do zamulania i zasypywania rejonu ujścia przyczyniały się też piasek i kamienie, którymi wypełnione były ładownie statków przychodzących do Gd. po towar, a które – wbrew przepisom – wyrzucano do morza przed wejściem do portu. W 1611 przyrost lądu po zach. stronie Wisły wynosił ok. 100 m w stosunku do stanu z 1596. Między lądem a wysepką powstałą z ławicy piaskowej utworzyła się niewielka głębia, zwana zachodnią, którą 6 XI 1671 wszedł do portu pierwszy statek. W 1674–76 głębię przekopano, nadając jej na dł. ok. 600 m, szer. 14–37 m i głęb. 2,4–2,6 m. Powstał tzw. Nowy Tor Wodny (Neufahrwasser), dający początek kanałowi portowemu i niem. nazwie późniejszego N.P. Tor – umacniany i pogłębiany od 1716 – w 1724 przejął rolę głównego, a od 1774 jedynego wejścia do gd. portu, osłoniętego naturalnym falochronem w postaci wspomnianej, stale powiększającej się piaszczystej wysepki West Plaate (Płyta Zachodnia), która 1845 – po całkowitej likwidacji starszego, płn. ujścia Wisły – stała się półwyspem znanym pod nazwą q Westerplatte. Do wzmocnienia pierwotnie bagnistego gruntu N.P. przyczyniła się też składana na nim ziemia bagrowa z pogłębiania Nowego Toru Wodnego.
Pierwszymi zabudowaniami N.P. były karczmy: Zachodnia (zbudowana przed 1577), Hakowa (Hakkenkrug – przed 1594) i Balastowa (Ballastkrug – lata 40. XVII w.). Ich właścicielami, podobnie jak i całego terenu nadmorskiego aż po ujście Wisły, było q opactwo cystersów w Oliwie. W tym też czasie klasztor zbudował 2 siedziby rybackie przy ujściu. W 1627, w miejscu rozebranej karczmy Zachodniej, wzniesiono Szaniec Zachodni, leżący na lewym brzegu Wisły naprzeciw Twierdzy Wisłoujście, przebudowany 1655 i 1698. Nowo powstałe grunty N.P. rychło stały się przedmiotem sporów między cystersami oliwskimi, powołującymi się na nadanie księcia q Świętopełka, a miastem Gd., którego władze dowodziły, że w XIII w. grunty te jeszcze nie istniały, nie mogły więc być przedmiotem darowizny. W 1647 obie strony zawarły umowę, której mocą klasztor wydzierżawił miastu tereny przyległe do Wisły na 93 lata. Pomimo to w latach 70. XVII w. zakon postawił tu jeszcze jedną karczmę, tzw. Małą Karczmę Balastową. Na mapie z 1692 pojawiła się też Meister Bude, wzniesiona przez miasto budka mistrza portowego. W 1724 rozpętał się kolejny ostry spór Gd. z klasztorem o własność nowych terenów powstałych w wyniku prac hydrotechnicznych (w tym składania ziemi bagrowej) i zakończył się 1739 podpisaniem nowej umowy dzierżawnej na następne 93 lata. Podczas q oblężenia Gd. 1734 wojska ros. ostrzeliwały z N.P. obóz fr. na Westerplatte i pozostającą w rękach miasta twierdzę Wisłoujście. W 1758 uruchomiono pierwsze 2 q latarnie morskie (tzw. blizy) wzniesione nad Nowym Torem Wodnym. 16 IX 1772, w wyniku I rozbioru Polski, N.P. (i Westerplatte) przeszedł we władanie państwa prus., Gd. uznającemu zwierzchność Rzeczypospolitej przypadły Wisłoujście i Szaniec Zach. Poza kontrolą Prus pozostawało więc stare ujście Wisły, tzw. Tor Północny, było ono jednak zbyt płytkie. Już następnego dnia władze prus. zaczęły pobierać opłaty celne i portowe w takiej samej formie i wysokości, jak Gd., co dla przybywających doń statków oznaczało konieczność podwójnych opłat i znacznie osłabiało konkurencyjność gd. portu; aż do 1774 trwał o N.P. pol.-prus. spór dyplomatyczny z udziałem Francji i Rosji. W okresie międzyrozbiorowym (1772–93) Prusy utworzyły nowe miejsce przeładunku towarów przy Nowym Torze Wodnym (1781 wybudowano warzelnię soli i spichrze przy ob. ul. Solec; na mapie z 1790 widnieje także dźwig), co stało się zalążkiem przyszłego portu i związanej z nim osady portowej.
W 1772 w N.P. było zaledwie 7 domostw, 1789 – już 40. W 1785 N.P. otrzymał królewską szkołę elementarną (1797 uczęszczało do niej 54 uczniów: 37 chłopców i 17 dziewcząt); 1817–44 jej kierownikiem był poeta q Eduard Ertel. 4 IV 1793, w rezultacie II rozbioru Polski, Prusy zajęły Gd. i konkurujące dotąd ośrodki portowe znalazły się w jednym państwie, 1806 zostały formalnie połączone (oficjalnie N.P. został włączony do miasta Gd. 17 III 1814). W 1803–05 działający w N.P. kupiec Mathias Broschke z własnych funduszy wybudował bitą drogę z N.P. do Gd., noszącą do 1945 nazwę Broschkischerweg (q Wiślna, ob. ciąg łączących się niegdyś ul. Starowiślnej, Chodackiego, Wiślnej przez ob. tereny stoczniowe, ul. Jana z Kolna do Bramy Oliwskiej). W 1807 istniały w N.P. 2 tartaki, 1810 na najwyższym wzniesieniu powstałym z wybagrowanej ziemi (zw. odtąd Młyńską Górą (Mühlberg)) zbudowano młyn wiatrowy zw. Młynem Scharpinga. W 1807 N.P. liczył już 90 domostw i 840 mieszkańców, gł. ewangelików.
W czasie oblężenia Gd. przez wojska napoleońskie od marca do maja 1807 broniły się tu silne oddziały prus.; po zdobyciu miasta cesarz Napoleon Bonaparte wizytował twierdzę w Wisłoujściu i reduty N.P., który znalazł się w obrębie utworzonego przezeń q I Wolnego Miasta Gdańska (WMG). W 1813, podczas oblężenia ros., N.P. bombardowany był z lądu i morza. W 1815, po ustaleniach kongresu wiedeńskiego, ponownie przyłączony do Prus.
Około 1820 q Johann Joseph Fischer założył browar przy Weichselstraße (ul. Starowiślna). Wiek XIX przyniósł dalszy rozwój infrastruktury portowej, w wyniku którego N.P. stał się gł. ośrodkiem gd. portu: 1840–48 Nowy Tor Wodny powiększono do szer. 33 m i głęb. 4,7 m, a 1882 do odpowiednio 85 m i 6,3 m. W 1831 oddano do użytku bitą drogę Nowy Port – Brzeźno, sfinansowaną z funduszy ros. (q Brzeźno). W lutym 1840, w następstwie wielkiego zatoru lodowego (powstało nowe ujście Wisły – Wisła Śmiała), została zalana większość domów N.P. W 1841 uruchomiono regularną komunikację żeglugową z Gd. W 1854–66 w N.P. funkcjonowała baza operacyjna prus. marynarki wojennej. W 1867 otwarto linię kolejową z Gd. do Nowego Portu (dł. 7,2 km). W 1869–70 wybudowano stanowiska artyleryjskie baterii portowej, a 1883–85 kompleks koszar. W 1879 oddano do użytku nowy basen portowy o dł. 700 m, szer. 95 m i głęb. 8 m, Basen Władysława IV; 1899 otwarto przy nim strefę wolnocłową. W 1889 uruchomiono tzw. wiślaną kolej towarową (Weichseluferbahn) od Bramy Oliwskiej wzdłuż Wisły do Portu Wiślanego, 1899 przedłużoną płd. skrajem N.P. do stacji towarowej Zaspa (q kolej). Portowy charakter dzielnicy uzupełniały karczmy, bary i tawerny, których 1868 było 60. Rozwój portu i związanej z nim infrastruktury komunikacyjnej sprzyjał inwestycjom przem.: 1884 zbudowano fabrykę spirytusu, a 1889–91 wielką cukrownię (q przedsiębiorstwa), która 1901 spłonęła; odbudowana 1904, w rezultacie kolejnego pożaru 1908 uległa uszkodzeniu, nast. działała do 1929 jako sp. akc. Na pocz. XX w. na skraju N.P., od strony Portu Wiślanego, wzniesiono dwa wielkie, istniejące i ob. spichrze do składowania cukru i zboża z Ukrainy, określane łącznie jako Russenhof.
Nowy Port rozwijał się także dynamicznie jako dzielnica mieszkaniowa: 1837 liczył 2090 mieszkańców, 122 budynki mieszkalne i 85 niemieszkalnych, 1859 – 2900 mieszkańców, 184 budynki mieszkalne i 250 innych, 1869 było 6019 mieszkańców. W 1831 wśród robotników portowych N.P. pojawiło się pierwsze ognisko epidemii cholery, która pochłonęła ponad tysiąc ofiar w całym Gdańsku. W 1839–41 zbudowano ewang. q kośc. Wniebowzięcia (Himmelfahrtskirche) przy Olivaer Straße 2 (ul. Oliwska), 1905 zastąpiony nowym (q kośc. Niepokalanego Serca Maryi); 1858 konsekrowano katolicki q kośc. św. Jadwigi Śląskiej przy Hedwigskirchstraße 18 (ul. ks. Góreckiego), przy którym 1866 założono parafię. W 1878 doprowadzono do N.P. wodę z ujęcia Polanki (q wodociągi). W 1891 N.P. połączono linią tramwajową z Brzeźnem (q tramwaje), a 1899–1902 – z Gdańskiem (na ul. Wiślnej); 1906 zbudowano odrębną sieć kanalizacji miejskiej. W 1910 liczyła 9636 mieszkańców. Po I wojnie światowej Nowy Port stał się częścią q II WMG i dużym skupiskiem pol. ludności. 31 VIII 1924 liczył 13 339 mieszkańców – 7329 ewangelików i 6010 katolików, spośród których ok. 3 tys. stanowili Polacy. W 1919 rząd pol., obok innych nieruchomości, zakupił kamienicę przy Sasper Straße 57/60 (ul. Na Zaspę), w której powstał później pol. dom ludowy z salą teatralną; przyznane 1922 na własność Polsce koszary przy Olivaer Straße 35 stały się siedzibą wielu pol. instytucji i organizacji, w tym pol. szkoły powszechnej, do której 1938 uczęszczało 149 dzieci. W 1932 powstało tam duszpasterstwo i kaplica dla Polaków, której rektorem był ks. q Marian Górecki. W 1920–24 w koszarach stacjonował 60-osobowy oddział wartowniczy Wojska Pol. do nadzoru ładunków wojskowych, przeniesiony później na Westerplatte. W 1930 otwarto Dom Polskiego Marynarza przy Hafenstraße 27 (ul. Bugaj), którego opiekunem był komandor pilotów portowych, kpt. q Tadeusz Ziółkowski. W 1929 oddano do użytku nową drogę z Gd. do N.P., Paul-Beneke-Weg (ul. Marynarki Polskiej), na którą przeniesiono też linię tramwajową z ul. Wiślnej. W 1938 –44 przy Bergstraße 13B (ul. Władysława IV) działało protest. duszpasterstwo dla szw. marynarzy.
We wrześniu 1939 z terenu N.P. ostrzeliwano broniącą się załogę Westerplatte, a ludność cywilną (ok. 14 tys.) na czas walk wysiedlono. Od 15 IX 1939 do 31 III 1940 w dawnych koszarach istniał q obóz dla Polaków (Zivilgefangenenlager Neufahrwasser). Po jego likwidacji 1940 ulokowano tam jednostkę artylerii Wehrmachtu. Podczas walk o Gd. w marcu 1945 zniszczono 60% budynków N.P. 30 VI 1945 N.P. liczył 9236 mieszkańcow – 8660 Niemców, 505 Polaków i 71 osób innej narodowości. Po 1945 – mimo odbudowania portu – Nowy Port nie odzyskał dawnego charakteru i kolorytu dzielnicy portowej; w czasach komunist. port otoczono szczególnym nadzorem jako silnie strzeżoną strefę graniczną, wyrazem tej polityki była likwidacja strefy wolnocłowej w końcu lat 40. XX w. W 1951 połączony został z Gd. q SKM (w 2002 linię skrócono do przystanku Gd.-Brzeźno, a w 2005 zamknięto przewozy pasażerskie). W 1957–62 kanał portowy na całej długości 1450 m pogłębiono do 11 m i poszerzono do 150 m kosztem m.in. półwyspu Westerplatte. W 1973 uruchomiono przystań promową w pobliżu wejścia do portu. Po zmianach ustrojowych 1996 reaktywowano Wolny Obszar Celny. W 2006 rozebrano biegnącą przez N.P. bocznicę kolejową z Portu Wiślanego do stacji Zaspa Towarowa. W 2008 rozpoczęto program rewitalizacji dzielnicy, obejmujący m.in. rekultywację terenu dawnego Szańca Zach. i przekształcenie go w park.
Ważniejsze obiekty: budynek dawnej Karczmy Hakowej z XVI w. przy ul. Oliwskiej 66, wielokrotnie przebudowywany; q kośc. św. Jadwigi Śląskiej, kośc. Niepokalanego Serca Maryi (franciszkanów q reformatów); latarnia morska z 1893, 1984 wycofana z użytku, 2004 udostępniona do celów turyst.; sąsiadujący z nią budynek kapitanatu portu na dawnym Wzgórzu Pilotów przy wejściu do kanału portowego oraz budynek dworca przystani promowej Polskiej Żeglugi Bałtyckiej; zabytkowa zajezdnia tramwajowa z 1899 przy ul. Władysława IV; dawna łaźnia z 1905 przy ul. Strajku Dokerów 5 (po remoncie stanie się oddziałem q Centrum Sztuki Współczesnej „Łaźnia”); dawna karczma Fischerów (ul. Starowiślna 2) przy ujściu q Gardzieli, ob. w ruinie, przeznaczona do rewitalizacji; socrealistyczny gmach dawnego Morskiego Centrum Kultury zbudowany 1954 przy ul. Marynarki Polskiej 15 w miejscu dawnego magazynu prochu, ob. własność Banku Pekao SA; do rejestru zabytków wpisany jest też zespół urbanistyczny osady portowej z XVIII wieku.
Tabela: Nowy Port. Ulice
