FORTYFIKACJE
Z Encyklopedia Gdańska
| < Poprzednie | Następne > |
_podczas_rozbi%C3%B3rki,_oko%C5%82o_1895_.JPG)
,_Friedrich_Eduard_Meyerheim,_1829.JPG)
Zespoły warowne. Twierdzę gdańską tworzyło kilka dużych zespołów fortyfikacji, rozwijających się przez kilkaset lat wokół poszczególnych części miasta. Były to: główny obwód otaczający po 1622 roku q Główne Miasto, q Stare Miasto, q Stare Przedmieście, q Wyspę Spichrzów i q Dolne Miasto; fortyfikacje wzgórz (a właściwie krawędzi wyżyny) opierające się przede wszystkim na wzniesieniach Biskupiej Górki i Grodziska; fortyfikacje wyspy q Ostrów i ciągu Wisły oraz fortyfikacje q Wisłoujścia. Od końca XVIII wieku do 1806 roku Prusacy rozwijali system fortyfikacji q Westerplatte oraz q Nowego Portu, nie zajmując się w zasadzie pozostałymi zespołami fortecznymi. W latach 1807–1813 okupujący Gdańsk Francuzi częściowo odtworzyli i rozwinęli strukturę fortyfikacji. Po roku 1814 Prusacy kontynuowali te działania. W 2. połowie XIX wieku zaczęto budować system fortyfikacji nadbrzeżnych, łączących się z systemem obrony wybrzeża całej Zatoki Gdańskiej (do roku 1900 zbudowano kilkanaście baterii nadbrzeżnych pod Gdańskiem) Fortyfikacje Gdańska były już wówczas przestarzałe i nie odgrywały znaczącej roli w tym systemie obrony. W latach 1895–1919 zlikwidowano większość historycznych umocnień miejskich. W końcu XIX wieku, już po likwidacji fortyfikacji miejskich, planowano budowę na dalekich przedpolach miasta systemu nowoczesnych fortyfikacji i odtworzenie w ten sposób w pewnym sensie twierdzy gdańskiej. Zamierzeń tych nie zrealizowano, a proces fortyfikowania zakończyła ostatecznie zmiana sytuacji politycznej Gdańska po traktacie wersalskim z roku 1918.
Rozwój. Fortyfikacje Gdańska budowano, starając się nadążyć za zmieniającymi się potrzebami wynikającymi z rozwoju sytuacji politycznej miasta oraz tendencjami w europejskiej sztuce fortyfikacyjnej. Charakterystyczne dla twierdzy gdańskiej było jednoczesne występowanie fortyfikacji nizinnej, górskiej i nadmorskiej (nadbrzeżnej). Murowane fortyfikacje budowane w 2. połowie XIV i początku XV wieku były umocnieniami typowymi dla miast Prus Zakonnych. W znacznym zakresie stosowano w Gdańsku tradycyjne fortyfikacje typu półstałego, budowane z drewna i ziemi. Ich formy, szczegóły konstrukcji i rozmieszczenie nie są dokładnie znane. Zmiana przynależności państwowej Gdańska i jego statusu po roku 1454 zbiegła się z pojawianiem się w tej części Europy późnośredniowiecznych fortyfikacji dla broni palnej (podwójne pierścienie murów, baszty artyleryjskie, tarasy ziemne). Do nowych potrzeb adaptowano też fortyfikacje istniejące. Wzory dla nich przychodziły przede wszystkim z północnej i zachodniej Europy (Niemcy, Niderlandy). Około roku 1520, w sytuacji zagrożenia pojawiła się niezrealizowana i o niewyjaśnionym pochodzeniu koncepcja budowy na zachodnim froncie Starego Miasta bardzo zaawansowanych fortyfikacji bastejowych. W następnych dziesięcioleciach rozpoczęto sukcesywnie, na całym zachodnim froncie miasta, budowę fortyfikacji bastejowych oraz po roku 1570 pierwszych fortyfikacji bastionowych. Wzory czerpano z niemieckiej fortyfikacji bastejowej oraz za pośrednictwem niemiecko-niderlandzkim z włoskiej fortyfikacji bastionowej (front zachodni miasta, Fort Carré twierdzy Wisłoujście). Do 3. dekady XVII wieku jednym z podstawowych problemów był brak w Gdańsku wykwalifikowanych budowniczych wojskowych. Skutkiem tego fortyfikacje wzniesione w 2. połowie XVI wieku obciążone zostały wieloma błędami, których poprawianie trwało przez następne dziesięciolecia. Po 1620 roku rozpoczęto budowę głównego obwodu fortecznego. Fortyfikacje wzniesiono według wzorów najnowszej wówczas szkoły, tzw. staroholenderskiej, według projektów i pod kierunkiem inżynierów niderlandzkich. Ufortyfikowano w ten sposób miasto oraz twierdzę Wisłoujście. Fortyfikacje staroholenderskie, przeznaczone do zastosowania w terenie nizinnym, starano się w 2. połowie XVII wieku zastosowywać do fortyfikowania krawędzi wyżyny na zachodnich przedpolach miasta, co jednak rodziło poważne problemy. Ich pokonanie w ostatnich dekadach XVII i początku XVIII wieku umożliwiło zastosowanie nowych rozwiązań, które pojawiły się wówczas w fortyfikacji zachodnioeuropejskiej – głównie francuskiej i niemieckiej. Podczas wojny w 1734 roku Gdańsk stał się bezpośrednim celem dużej operacji wojskowej, podczas której zastosowano tzw. oblężenie regularne (q oblężenie Gdańska w 1734). Po 1734 roku, wskutek sytuacji politycznej miasta nie rozwijano ani nie modernizowano systemu obrony. Po przejęciu Gdańska w roku 1793 Prusacy planowali rozbudowę umocnień i zastosowali na niewielką skalę pewne elementy fortyfikacji tzw. staropruskiej. W latach 1807–1813 Francuzi budowali fortyfikacje według typowych własnych rozwiązań, ale zrealizowali efektowny i nowatorski – choć inspirowany fortyfikacją pruską – pomysł, jakim była budowa redity na Grodzisku. W 1806–1813 zarówno Prusacy, jak i Francuzi stosowali w obronie Gdańska założenia tzw. obozu warownego. W okresach 1806–1807 i 1813–1814 przeprowadzono ponownie oblężenia regularne twierdzy. Po 1813 roku aż po lata 70. XIX wieku w Gdańsku modernizowano fortyfikacje oraz budowano nowe obiekty charakterystyczne dla twierdz fortowych. Były to dzieła o formach poligonalnych, typowych dla powstającej i rozwijanej wówczas tzw. fortyfikacji nowopruskiej (np. redita Biskupiej Górki, fort w q Brzeźnie, Szaniec Mewi, fort na Jezuickiej Górze, przebudowa fortu na Grodzisku i inne). W ostatnich dekadach XIX i na początku XX wieku modernizowano niektóre starsze założenia; najnowocześniejszymi obiektami w systemie bezpośredniej obrony Gdańska były baterie nadbrzeżne zbudowane po roku 1910.
FORTYFIKACJE. PROCES BUDOWY DO 1793. Lata 1343–1454. Na temat fortyfikacji wczesnych założeń miejskich istnieją tylko fragmentaryczne informacje (q mury obronne; okres miasta na prawie lubeckim do roku 1343; q Stare Miasto). W następstwie lokacji z 1343 roku rozpoczęto budowę fortyfikacji q Głównego Miasta, a potem następnych części Gdańska.
1) Główne Miasto. W 1343 roku podjęto budowę murów obronnych wokół Głównego Miasta, w następnych latach mury sukcesywnie modernizowano i rozbudowywano. Od strony północnej, zachodniej i południowej miasto otaczał mur obronny z fosą. Po 1379 roku uzupełniono go zewnętrznym murem niskim, poprowadzonym przed ciągiem południowym i zachodnim. Między murami powstało międzymurze, a fosę przesunięto przed mur niski. Prawdopodobnie w latach 1410–1411 przed zachodnim frontem fortyfikacji, który nazywano wyżynnym (Hohe Front) wykopano drugą, zewnętrzną fosę, choć nie od razu na całej długości frontu. Na wszystkich trzech frontach mur wewnętrzny wzmocniony był basztami. W ciągach południowym i zachodnim znajdowały się po trzy bramy lądowe (q bramy miejskie), w ciągu północnym – jedna. Rozmieszczono je u wylotów niektórych ulic. Funkcję głównej bramy miejskiej pełniła q Brama Wyżynna (Wysoka; Hohes Tor). Była to jedyna brama umożliwiająca bezpośredni dostęp do miasta od strony przedpól. Pozostałe bramy łączyły Główne Miasto z ufortyfikowanymi terenami Starego Miasta i q Starego Przedmieścia. Przynajmniej niektóre z bram lądowych posiadały przedbramia i mosty przerzucone przez fosy. Każda z ulic miasta prostopadłych do q Motławy kończyła się bramą prowadzącą na nabrzeże. Dwie z bram wodnych, q Krowia (Kuhtor) i Koggego (Koggentor) u wylotu q Długiego Targu, prowadziły na mosty przez Motławę. Nie wiadomo, czy pomiędzy bramami wodnymi znajdował się mur obronny.
2) Stare Miasto. W 1433 roku, podczas wojny polsko-krzyżackiej oraz w roku 1447 Stare Miasto było już zabezpieczone fortyfikacjami w postaci ziemnego wału z palisadą i, być może, rowem. Nie wiadomo jednak, jaki był zasięg umocnień. Linia fortyfikacji biegła od q Targu Drzewnego do wejścia q Kanału Raduni (obecnie okolica skrzyżowania ul. Wały Jagiellońskie i Hucisko), dalej w kierunku północnym, nieco na zachód od q kościoła św. Elżbiety (ul. Wały Jagiellońskie), a następnie ku północy (obecnie ul. Podwale Grodzkie); potem skręcała w kierunku północno-wschodnim, ale kwestia jej przebiegu na odcinku północnym nie została ostatecznie wyjaśniona (obecnie ul. Wałowa lub ul. Gnilna – ul. Aksamitna). Front północny musiał albo kończyć się na mokradłach rozlewiska Wisły, albo skręcać ku południowemu-wschodowi i biec do ujścia Kanału Raduni (okolica obecnego skrzyżowania ul. Rybaki Dolne i Krosna). Ujście Kanału Raduni z fortyfikacjami zamku, a dokładnie Wieżą Prochową (Pulver-turm), łączyła konstrukcja ziemno-drewnianej grobli (Rambau; biegnąca w przybliżeniu obecnie ul. Krosna i Krosienka).
3) Stare Przedmieście. Ziemne fortyfikacje Starego Przedmieścia, prawdopodobnie w postaci wału otaczającego je od zachodu i południa (obecnie ul. Okopowa – pl. Wałowy – ul. Pod Zrębem) mogły istnieć już przed rokiem 1454.
Lata 1454–1521. Przekształcenia fortyfikacji w tym okresie odzwierciedlały proces politycznego uniezależniania się Gdańska od zewnętrznych ośrodków władzy i wytwarzania się jego struktury przestrzennej, odpowiadającej z kolei wewnętrznej hierarchii polityczno-administracyjnej miasta. Modernizacje systemu obronnego miały na celu przystosowanie go do wymagań stawianych przez szybko rozpowszechniającą się broń palną. Mimo podejmowanych wysiłków fortyfikacje Gdańska miały nadal charakter średniowieczny, a głównymi, najsilniejszymi elementami obrony były mury z basztami i fosy. W nowych i starszych, unowocześnianych budowlach zastosowano rozwiązania konstrukcyjne umożliwiające prowadzenie walki z użyciem broni palnej. Ze względu na szeroki zakres prac fortyfikacyjnych stosowano wały ziemne oraz wzniesiono wiele konstrukcji ziemno-drewnianych lub drewnianych (blokhauzów, szańców, parkanów, palisad). Zaawansowane formy bastejowe pojawiły się jako projekt około 1520 roku i nie zostały zrealizowane.
1) Główne Miasto. Bezpośrednio w okresie po roku 1454, w następstwie zburzenia q zamku krzyżackiego nastąpiła budowa w miejscu zamkowej Baszty Rybackiej (Fischturm) nowej baszty – Łabędź (Schwanturm), wyznaczającej odtąd północno-wschodni narożnik murów miasta. W latach 1483–1484 modernizowano na zachodnim froncie północny odcinek muru wysokiego (na północ od wewnętrznej Bramy Wyżynnej), a w roku 1486 mury na froncie południowym miasta. W latach 1484–1489, w ciągu odnawianego muru północnego frontu Głównego Miasta zbudowano Basztę Mniszą (Mönchturm) oraz basztę między q Bramą Zamkową (Haustor) a Motławą. Dodatkowo wzmocniono ten front w latach 1487–1490 przez rozbudowę przedbramia Bramy Zamkowej. W tym okresie wybudowano też nowe bramy wodne: q Bramę Straganiarską (Hakertor, 1481–1482) i q Bramę Mariacką (Frauentor) oraz basztę w murze zewnętrznym, w południowo-zachodnim narożniku Głównego Miasta. Zmodernizowano też bramę i przedbramie św. Ducha (Heilige-Geist-Tor), przedbramie ul. Szerokiej, a także różne baszty i oskarpowanie fos. W latach 1515–1517 dokonano uzupełnień murów na zachodnim froncie. W okresie 1487–1494 zasypano fosę w obrębie przedbramia Bramy Wyżynnej, tworząc tam dziedziniec, a w latach 1506–1509 podwyższono q Wieżę Więzienną w zespole przedbramia Bramy Wyżynnej. W roku 1519, podczas przygotowań wojennych, zaślepiono bramę zewnętrzną z przelotem między basztami, i w północnym murze przedbramia przebito nową, mniejszą bramę.
2) Stare Miasto. W czasie q wojny trzynastoletniej (1454–66) wykonano przedłużenie grobli Rambau w kierunku płn.-zach. Nazwano je później Nowym Wałem. Oba odcinki poprzedzała fosa. Nowy Wał został w nieznanym czasie od strony fosy oskarpowany murem, niemającym jednak charakteru obronnego. Front płn. f. objął również q kośc. św. Jakuba i na wsch. dochodził do Nowego Wału, a na zach. do Bramy Bożego Ciała. W ten sposób utworzono ostatecznie płn.-zach. front St. M. Razem z frontem zach., obejmującym miasto dużym łukiem, zamknięto prawie cały jego obwód. Obwód umocnień St. M. przebijały bramy: św. Gertrudy (Gertrudentor), św. Elżbiety (Elisabethtor), Bożego Ciała (Heiligeleichnamstor) oraz św. Jakuba (Jakobstor). Informacje dotyczące chronologii przekształcania f. St. M. i powstawania poszczególnych budowli mają charakter fragmentaryczny. W 1461 istniała basteja „koło św. Jakuba”. Za Bramą św. Elżbiety, gdzie 1459 znajdował się blokhauz, zbudowano basztę; również Brama św. Gertrudy została wzmocniona basztą. Po 1480 budowano przed istniejącym wałem mur miejski z basztami i otaczającą go fosą. Mur brał początek przy Bramie św. Gertrudy i kończył się na baszcie Ciemna Gwiazda (Turm Finsterstern), wyznaczającej płn.-zach. narożnik obwodu St. M. W 1482 zbudowano Bramę św. Jakuba, 1483 Basztę Kandelera (Kandelersturm) zlokalizowaną w płd.-zach. narożniku murów St. M. W 1483–87 połączono murem i suchą fosą Bramę św. Gertrudy i głównomiejską Bramę św. Ducha (Heiligengeisttor, zw. też Glockentor), domykając w tym miejscu obwód obronny. W 1484 budowano mur na zach. froncie. Z 1487 pochodzi informacja o istnieniu Bramy Bożego Ciała. W 1488 ukończono Basztę Pośrednią (Mittelturm) między Basztą Kandelera a Bramą św. Elżbiety. W 1490 wykopano fosę przed obwodem St. M., a pomiędzy bramami Bożego Ciała i św. Jakuba założono jeszcze fosę zewnętrzną. Między nimi rozpoczęto budowę wału, na którym zbudowano blokhauz. W 1490 i 1491 budowano mury i baszty na odcinku między bramami św. Jakuba i Bożego Ciała, 1491–94 basztę Ciemna Gwiazda, kończącą ciąg murów. W 1495 zawaliły się baszty „za św. Bartłomiejem” oraz Ciemna Gwiazda; baszty odbudowano ostatecznie chyba dopiero w pocz. XVI w. W 1503 ukończono budowę bram św. Jakuba, św. Gertrudy i Bożego Ciała, przed którą zbudowano 1508 most. Równocześnie nadal kończono budowę murów. W pocz. marca 1515 Rada Miejska zdecydowała o uzupełnieniu fosy przy q Targu Węglowym oraz ufortyfikowaniu murem obronnym położonym przed wałem odcinka od Bramy św. Gertrudy – teraz nazywanej Bramą Drzewną (Holztor) – do przedbramia q Bramy św. Ducha. Celem było ostateczne zamknięcie obwodu obronnego w rejonie styku f. Głównego i St. M. Fosę leżącą przed murem zasypano i zastąpiono międzymurzem (tzw. parchamem), przed którym usypano odcinek wału poprzedzony fosą. Podwyższono również mury przy nowej fosie i Targu Drzewnym. W 1516–17 przy przedbramiu Bramy Drzewnej zbudowano basztę Półksiężyc (Halbmond). W 1516–17 trwały prace przy murach Targu Drzewnego oraz wałach w rejonie Baszty Kandelera. W 1518–19 wybudowano blokhauzy przed bramami św. Jakuba i Bożego Ciała. Wybudowano też na zach. od Bramy św. Gertrudy Basztę Raduńską (Radauneturm) z przepustem dla Kanału Raduni. W 1519 ukończono budowę wału przy Targu Drzewnym oraz wału biegnącego od Bramy św. Jakuba ku wsch. do Ciemnej Gwiazdy. Zbudowano również fundamenty pod basztę przed Bramą Bożego Ciała i rozpoczęto budowę baszty naprzeciw Grodziska. W 1521 pracowano jeszcze nad „blokhauzem za św. Elżbietą”. Poprawiano i uzupełniano wówczas również fosy i wały wsch. frontu miasta. W 1519 powiększono lub oczyszczono stare fosy na terenie zamku oraz zbudowano tam blokhauzy i parkan lub palisadę oraz duży blokhauz przy ujściu Raduni. Zbudowano też blokhauz przy wypływie Motławy z miasta, naprzeciw zamku.
3) Stare Przedmieście. Prawdopodobnie 1461 w płd. ciągu wału, u wylotu ul. Rzeźniczej (Wolfshagen, Fleischergasse) zbudowano Bramę Nową (Hoppenbruchsches Tor, Neues Tor), stanowiącą odtąd gł. wjazd od płd. na St. Przedmieście. W 1462 w płn.-zach. narożniku założono Bramę Wozową (Karrentor). W 1465 Brama Nowa została zniszczona podczas burzy. Od 1474 budowano przed istniejącym wałem mur obronny, na którego płd. krańcu stanęła 1476 Baszta Nowa (Neuer Turm). W 1486 ukończono Bramę Wozową, dodając jej przedbramie, oraz poprawiono Bramę Nową. Ponadto w ciągu zach. frontu zbudowano 1488, na wysokości klasztoru q franciszkanów, nast. basztę (turm achter den groen munchen), a 1487, na przedłużeniu odcinka Baszta Nowa – Brama Nowa, blisko brzegu Motławy, q basztę Pod Zrębem (Trumpfturm). Mury St. Przedmieścia ukończono dopiero 1490. We froncie płd. między basztami Nową i Pod Zrębem znajdowała się Baszta Pośrednia (Mittelturm), prawdopodobnie tożsama z Basztą Biskupią (Bischofsturm), a może z zachowaną q Basztą Białą (Weißer Turm). Nie wiadomo, czy i jakie umocnienia miał wówczas wsch. front, który stanowił brzeg Motławy. W 1517–18 pogłębiano i poszerzano fosy. W 1519 poprawiono wał za q kośc. św. Trójcy, poprowadzono dalej fosę, zbudowano też blokhauzy za tym kośc., przy Bramie Nowej i przy wejściu Motławy do miasta. Mur na odcinku od Bramy Nowej do rzeki obsypano ziemią.
4) Wyspa Spichrzów. Początkowo wyspę otaczały od wsch. rozlewiska i rów (fosa) w płn. części. Dzielnica nie miała f. z wyjątkiem małej wieży – prawdopodobnie mostowej – mostu Mattenbudener Brücke u wylotu późn. ul. Żytniej (Flachsgasse, Münchengasse). W 1517 otoczono Wyspę opalisadowanym Psim Wałem (Hundewall), a prawdopodobnie 1517–19 zbudowano u wylotu przedłużenia Długiego Targu q Bramę Stągiewną (Milchkannentor). W 1518 zbudowano wokół spichrzów blokhauzy. W 1519 na wale otaczającym Nowy Smolny Dwór (Neuer Teerhof), położony na płd. Wyspy, zbudowano parkan i blokhauzy. Parkanem otoczono też spichrze. Oszańcowanie Nowego Smolnego Dworu było ważne również z powodu znajdującej się tam górnej zapory zamykającej Motławę. Wałami i blokhauzami ufortyfikowano też tereny naprzeciw Mattenbuden i tereny Szafarni (Schäferei).
5) q Długie Ogrody. Otoczone były od strony przedpól wałami ziemnymi, które mogły łączyć ograniczone znaczenie obronne z funkcją wałów przeciwpowodziowych. Zapewne u wylotu gł. ulicy znajdowała się Brama Żuławska (Werdertor). Brama miała basteję zniszczoną podczas burzy 1465.
6) q Wisłoujście.
Lata 1534–1563. Przeprowadzone tym okresie prace fortyfikacyjne miały zabezpieczyć miejsca uznawane za najsłabsze i najbardziej narażone na atak artyleryjski. Były to front zach. zagrożony ze strony wzgórz, Wyspa Spichrzów oraz Wisłoujście.
1) Stare Przedmieście. W 1534–39 ponowne ufortyfikowano tu zach. i płd. fronty – od Bramy Wozowej do baszty Pod Zrębem. Pogłębiono fosę za klasztorem franciszkanów, 1535–36 rozpoczęto tam budowę muru i wału. W 1537 zbudowano wokół Baszty Nowej ziemną basteję, nazywaną później Rondelem Przedmiejskim (Vorstädtisches Rondel). W sąsiedztwie baszty, w płd. froncie, zbudowano kamienny most, położony prawdopodobnie przed Bramą Nową i poprowadzono wał aż do Motławy. Mur rozebrano w 1538, po ukończeniu wału. Wał na odcinku od baszty Pod Zrębem do baszty Nowej usypano przed śrdw. murem obronnym, na odcinku od Baszty Nowej do Bramy Wozowej za linią muru lub na jej miejscu.
2) Stare Miasto. W 1547 rozpoczęto budowę rondela osłaniającego Bramę Bożego Ciała. Następnie budowano wał od Bramy św. Jakuba do ul. św. Elżbiety. W 1549 przebudowano Bramę Bożego Ciała, a 1559 zbudowano przed nią most. Przed frontem umocnień między Ciemną Gwiazdą a Bramą Bożego Ciała zlikwidowano wał zewnętrzny, a podwójną fosę zastąpiono pojedynczą. W 1554–57 zbudowano Rondel św. Elżbiety i wał prowadzący ku q Raduni. W 1566 rozebrano mur miejski między Bramą Bożego Ciała a ul. św. Elżbiety. Mur od Bramy Bożego Ciała do Ciemnej Gwiazdy pozostał do czasu budowy f. w XVII w. Wał prowadzący od Rondela św. Elżbiety ku fosom Głównego Miasta wchłonął znajdujący się dotąd w murze przepust Kanału Raduni wraz z Basztą Raduńską. Spowodowało to konieczność połączenia dotychczasowego przepustu z korytem Kanału Raduni za pomocą nowego, murowanego kanału, przebijającego wał. Wody Kanału Raduni płynęły do tego kanału przerzuconym nad fosą kamiennym akweduktem (Riedewand), ukończonym 1567. Pośredni związek z pracami fortyfikacyjnymi miała budowa po 1536 podziemnego rurociągu, dostarczającego wodę pitną do miasta, oraz budowa nad Kanałem Raduni miejskiej stacji pomp (Wasserkunst). W 1560 nowo powstającym wałem obudowano basztę Półksiężyc. W 1563, podczas przygotowań do wojny, zbudowano blokhauz przy wypływie Kanału Raduni ze St. M.
3) Inne budowle. W ramach pospiesznych przygotowań od obrony 1563 gł. bramy miejskie, Wyżynna i Wozowa, zostały zasypane i otoczone rowem. Przed Bramą Wyżynną, przed mostem przerzuconym przez Kanał Raduni, zbudowano blokhauz. Poprawiono także wały otaczające Wyspę Spichrzów i Smolny Dwór. Wzdłuż wału znajdowały się drewniane blokhauzy.
4) q Wisłoujście.
Lata 1570–1577. Najważniejszą pracą było zakończenie budowy f. zach. frontu Głównego Miasta wraz z Bramą Wyżynną.
1) Rozbudowa zach. frontu miasta. Między 1565 a 1571 prawd. tylko kończono rozpoczęte prace i gromadzono środki. Nie powstały nowe koncepcje budowy umocnień, zdecydowano się tylko na ostateczną likwidację Bramy Wozowej i zastąpienie jej rondelem. W 1571–72 zbudowano Bastion Wozowy (Karrenrondell). Od 1572 prowadzono regulację Kanału Raduni. W 1573 wykopano fosy od Bramy Drzewnej do Wyżynnej i dalej do Bramy Wozowej oraz wybudowano mur przedwału od Bramy Drzewnej do Wozowej. W 1574–1575 zbudowano Bramę Wyżynną, 1576 most przed bramą.
2) Inne budowle. Na przeł. 1576/77 zbudowano drewnianą basteję przed Bramą Stągiewną i wzmocniono mur obronny. Oszańcowano Dwór Ciesielski na Ołowiance, zbudowano tam też blokhauzy. Przy wejściu Motławy, u płd. cypla Wyspy Spichrzów zbudowano śluzę do regulacji wpływu wody do miasta i zalewania przedpól. 3) q Wisłoujście.
Lata 1577–1603. Najważniejszymi pracami były odbudowa i rozbudowa twierdzy Wisłoujście, zniszczonej podczas wojny Gd. z królem Polski Stefanem Batorym w 1577, oraz rozbudowa w kierunku płd. f. zach. frontu miasta. W 1603 powstała ekspertyza kpt. Hieronima Ferrero z Piemontu (Włochy), określająca założenia rozbudowy f. Gd.
1) Fortyfikacje miejskie. W 1584 zbudowano nad Kanałem Raduni, w pobliżu Bramy Wyżynnej, nową stację pomp. W 1586–88 ukończono budynek bramny Bramy Wyżynnej. W 1593 podjęto rozbudowę zach. frontu Starego Przedmieścia. Między 1577 a 1593 podwyższono Bastion Wozowy nadszańcem. W 1593–99 poprowadzono wał od Bastionu Wozowego do Rondela Przedmiejskiego i pośrodku kurtyny zbudowano mały bastion Kot (Katz). Rondel najpierw częściowo przebudowano do formy półbastionu, dodano po prawej stronie czoło i bark. Po 1599 ukończono przebudowę rondela i nazywano go odtąd Góra (Berg). Następnie lub równocześnie rozpoczęto budowę kolejnego, biegnącego na płd. odcinka wału, kończącego się nast. bastionem, św. Gertrudy (Bastion Gertrud). Do 1603 zbudowano ok. połowy tego bastionu, ukończono go częściowo w 1607.
2) q Wisłoujście.
Lata 1604–1622. Kontynuowano dotychczasowe prace i rozpoczęto przygotowania do budowy nowego obwodu fortecznego, otaczającego zespół miejski Gd. od płd., wsch. i płn. Pierwsze lata XVII w. upłynęły na dokańczaniu rozpoczętych f. zach. frontu miasta i budowie q Wielkiej Zbrojowni (1600–09). Około 1620 przystąpiono do doprowadzania f. płd. frontu Starego Przedmieścia do linii Motławy oraz budowy nowego wejścia Motławy do miasta.
Lata 1622–1635. Konsekwentnie realizowano program fortyfikacyjny odpowiadający prawie w całości założeniom sformułowanym na pocz. XVII w. Planowano też wówczas większość późn. realizacji, które były tylko jego kontynuacjami lub modernizacjami i nie miały na celu zmiany generalnej zasady zbudowanych f. Najważniejszymi rezultatami prac były: budowa nowego obwodu obronnego Gd., ufortyfikowanie Biskupiej Górki, ukończenie Głównej Śluzy oraz oszańcowanie na obu brzegach Wisłoujścia, a w następstwie przekształcenie go w samodzielną twierdzę.
1) Fortyfikacje miejskie. W 1623 ukończono budowę Głównej Śluzy (Hauptschleuse), późniejszej q Śluzy Kamiennej, i po jej obu stronach rozpoczęto budowę 2 bastionów: Mieszkanie Tura (Auerochs-Wohnung, Maidloch; ob. Żubr) i Wilk (Wolf). Prowadzono tam też prace przy budowie wału. W tym roku prowadzono również prace w rejonie Długich Ogrodów. W 1625 rozpoczęto budowę Bastionu św. Jakuba i ciągu bastionów w kierunku Długich Ogrodów, przeciętych przez nowy obwód już 1626. Prawdopodobnie 1626–27 zbudowano bastiony Lis (Fuchs), Ryś (Luchs) i Motława (Mottlau, zw. nast. Bastionem Wiadrowników, Eimermacher). W 1627–28 powstały bastiony Gniady Koń (Braun Ross), Jednorożec (Eichhorn), Lew (Löwe) i Wół (Ochs). Równocześnie z budową bastionów prowadzono zapewne budowę fosy, tzw. płaszcza (czyli zewnętrznego wału położonego przed fosą na całej jej długości) oraz fosy zewnętrznej. W 1626 zbudowano Bramę Nizinną (Leeges Tor), 1628 Bramę Długich Ogrodów (Langgarter Tor). W 1631–32 wybudowano do połowy bastion Królik (Kaninchen). W 1633 zbudowano Bastion Ogrodowy (Roggen, Herrengarten). W 1633–34 powstał bastion Niedźwiedź (Bär, ob. Miś), a 1633–35 bastion Wyskok (Aussprung, Pestilenz). W 1635 ukończono Bastion św. Jakuba (rozpoczęty w 1625), Bramę św. Jakuba (Jakobstor) i most. W 1635 wybudowano przed Bramą św. Jakuba rawelin. W 1637 ukończono bastion Wilk (rozpoczęty 1623). W 1633–34 rozebrano Bramę Bożego Ciała, aby przebudować rondel do formy bastionu. W 1634 nastąpiła przebudowa Bramy Wyżynnej i położonego przed nią mostu.
2) Fortyfikacje wzgórz. Budowa trwała 1628–30, ostatecznie ukończono ją 1634. Na q Biskupiej Górce powstało dzieło koronowe. Prawdopodobnie 1635 wewnątrz dzieła zbudowano śródszaniec: ziemną reditę.
3) Szańce ciągu Wisły. q Wisłoujście. W 1625 na płd. krańcu wyspy Ostrów (przy wyjściu q Łachy Szkutniczej; q Warzywód Wielki) istniał szaniec Laake Schanze. W 1626 rozpoczęto budowę 3 nowych szańców, ale zapewne ukończono tylko drewniany blokhauz na płn. krańcu wyspy. Wiadomo, że istniały co najmniej 2 szańce: Przedni (Vorderschanze) oraz Pawrschanze. Ich lokalizacja nie jest jasna. W 1629 Rada Wojenna zdecydowała o ich likwidacji. W 1634 zamierzano rozbudować f. Ostrowa. W tym czasie istniały tylko Laake Schanze, reduta lub blokhauz na q Polskim Haku oraz niewielki szaniec o 3 bastionach na lewym brzegu Wisły, w miejscu przeprawy przez rzekę w q Gęsiej Karczmie.
Lata 1636–1648. Nastąpiło zamknięcie gł. obwodu obronnego wokół miasta i modernizacja starszych dzieł zach. frontu, rozbudowa prawobrzeżnych f. Wisłoujścia, a także połączenie Ostrowa z f. miejskimi.
1) Fortyfikacje miejskie. W 1636 zastąpiono murowany kanał Riedewand drewnianym i, być może, rozpoczęto przebudowę Bastionu św. Elżbiety. W 1637 zamknięto obwód f., kończąc bastion Wilk. W 1638 pogłębiano fosy i modernizowano front od Bastionu św. Elżbiety do Bastionu św. Jakuba. W 1639 całkowicie przebudowano lewe czoło Bastionu św. Elżbiety. W 1641–42 zmodernizowano bastiony św. Gertrudy i Kot, w 1644 – bastiony Góra i Wozowy. W 1643–45 na Starym Przedmieściu, w sąsiedztwie bastionu Góra, nazywanego odtąd Bastionem Wijbego (Bastion Wieben), wybudowano nową zbrojownię (q Małą Zbrojownię).
2) Fortyfikacje wzgórz. W końcu 1641 splantowano płn. część szańca na Biskupiej Górce.
3) Szańce ciągu Wisły. W 1638 zbudowano na q Ostrowie, na prawym brzegu Wisły, mały Szaniec Przedni (Vorderschanze, Gevatterschanze). W 1638–39 na płn. od niego powstały szańce Pański (Herrenschanze) i Zimowy (Winterschanze). W 1638–39 na lewym brzegu Wisły zbudowano Duży Szaniec Wapienny (Kalkschanze). Wszystkie szańce połączono krytą drogą, doprowadzoną do fosy miejskiej naprzeciw Bastionu św. Jakuba. W 1641 na Polskim Haku wybudowano redutę, zw. Szańcem Chłopskim (Bauernschanze).
Lata 1649–1660. Przeprowadzono uzupełnienia i poprawki f. miejskich, budowę linii f. na wzgórzach i szańców na zach. przedpolach, przebudowę Wisłoujścia oraz budowę zespołu szańców na Ostrowie. Doprowadziło to do całkowitego zamknięcia obwodu wokół miasta, zabezpieczenia krawędzi wyżyny oraz zintegrowania wszystkich części twierdzy.
1) Fortyfikacje miejskie. W 1649–50 zbudowano rawelin przed Bramą Nizinną. Prawdopodobnie w tym czasie zlikwidowano śluzę w fosie zewnętrznej i zbudowano murowane grodze, od których Główna Śluza przejęła nazwę Śluzy Kamiennej (Steinschleuse). Na końcu wsch. grodzy śluzy zbudowano małą lunetę, zwaną Świńskim Łbem (Schweinskopf).
2) Fortyfikacje wzgórz. W 1655 na Biskupiej Górce odbudowano dzieło koronowe wraz z reditą. Główne bastiony dzieła otrzymały nazwy: Ostroróg (Scharfer Ort, Scharfenort), Środkowy (Bastion Mittel), Zbawiciel (Bastion Salvator). Na płn. od Ostroroga założono mały półbastion Czujność (Bastion Vigilance). Na Grodzisku zbudowano dzieło rogowe z rawelinem. W 1655 połączono liniami umocnień Biskupią Górkę z Bastionem św. Gertrudy oraz Grodzisko z Bastionem Bożego Ciała. W liniach zbudowano bramy Oruńską (Petershagener Tor) i Oliwską (Olivaer Tor). Połączenie między wzgórzami, przecinające Nowe Ogrody, biegło przez górę Chełm (Stolzenberg) na wsch. od Kminkowej Góry (Kümmelsberg, ul. Pohulanka – ul. Na Stoku), przez Górę Notzkego (Notzkenberg, ul. H. Dąbrowskiego – ul. Wrocławska) do Grodziska. Pośrodku linii łączącej Biskupią Górkę i Grodzisko założono nową Bramę Nowych Ogrodów (Neugartener, Majoren Tor). Z powodu trudnego terenu budowa przebiegała wolno; zaniepokojeni mieszkańcy Nowych Ogrodów zbudowali niezależnie, własnym kosztem, z pomocą żołnierzy, zewnętrzną linię oszańcowania. Biegła ona od Biskupiej Górki przez wzgórze Chełm ku płn., przez Srebrną Górę (Silberberg, ul. Gierymskiego – ul. Powstańców Warszawskich) do q Cygańskiej Góry (Zigankenberg, ul. Taborowa – ul. Powstańców Warszawskich) na zach. przedpolu Grodziska. Linia ta miała tymczasowo ochronić przedmieście. Obie linie ukończono latem 1656. Jednocześnie poprawiano też f. na Biskupiej Górce i Grodzisku. Następnie fortyfikowano wzgórza na bliskim płn.-zach. przedpolu Grodziska. Na wzgórzu Admirał (Admiral, Wunderberg, ul. Giełguda – ul. Kolonia Jordana) zbudowano redutę Cudowny Szaniec (Wunderschanze), a na wzgórzu Wiceadmirał (Viceadmiral, ul. J. Kozietulskiego – ul. Świdnicka) Szaniec Pośredni (Mittelschanze). Oba wzgórza połączono liniami umocnień z Szańcem Cygańskim (Zigankenschanze) na Cygańskiej Górze (ul. Powstańców Warszawskich – Wojskowy Cmentarz Francuski) oraz z Grodziskiem. Nieco na wschód od Góry Notzkego zbudowano 2 reduty: Piaskową (Sand-Redoute), położoną w linii zewnętrznej, oraz Szaniec Srebrny (Silberschanze), nazywany też Wszawym Szańcem (Läuseschanze), od nazwy wzgórza, w pobliżu którego go usytuowano (Läuseberg, ul. Gierymskiego – ul. Powstańców Warszawskich). Oba szańce połączono linią biegnącą do Góry Notzkego.
3) Szańce ciągu Wisły. W 1649–50 przebudowano i powiększono Laake Schanze. W 1650–52 zlikwidowano Szaniec Wapienny, pozostawiając tylko jego płn. część, którą przekształcono w samodzielną redutę – Mały Szaniec Wapienny (Kleine Kalkschanze). W 1652 zbudowano naprzeciw Szańca Wapiennego redutę nazywaną Szańcem Panieńskim (Jungfernschanze) lub Redutą Szańca Wapiennego (Kalkschanzredoute), a pomiędzy nim i Laake Schanze następny szaniec: Holmschanze. W 1656 poprawiono Szaniec Zimowy, Holmschanze, Szaniec Panieński i zbudowano Szaniec Letni (Sommerschanze). Między Szańcem Letnim a Wisłoujściem zbudowano 2 reduty połączone z nim drogą. Dzieło bliżej Wisłoujścia nazwano Małą Redutą (Kleine Redoute), drugie, leżące tuż przy cyplu Ostrowa, Wielką Redutą (Große Redoute).
Lata 1661–1675. Likwidowano zbędną, zewnętrzną linię f. na wzgórzach i porządkowano f. na linii wewnętrznej.
1) Fortyfikacje miejskie. W 1665 pogłębiono fosy przed bastionem Gniady Koń. W 1668 rozpoczęto budowę nadszańca Bastionu św. Jakuba. W 1672 zbudowano drugą lunetę (zw. Świński Łeb) przed Śluzą Kamienną.
2) Fortyfikacje wzgórz. W 1668–69 prowadzono prace na Biskupiej Górce i Górze Notzkego. Prawdopodobnie zlikwidowano istniejące tam dzieło kleszczowe i w jego miejsce zaczęto formować odcinek frontu bastionowego, którego nie ukończono.
Lata 1675–1700. Fortyfikacje wzgórz. W 1683 –85 prowadzono prace na Górze Notzkego i dociągnięto front bastionowy do Grodziska. Półbastion płd., a właśc. już bastion dzieła rogowego, nazwano Strzelnica (Bastion Schießgarten; ob. Kurkowy); płn. otrzymał nazwę Bastion Jerozolimski (Bastion Jerusalem). Za Górą Notzkego zbudowano bastion Neubauera (Bastion Neubauer) i rawelin (Ravelin Notzkenberg). Od 1697 niwelowano wzniesienia na przedpolu Grodziska, pracowano również na Biskupiej Górce.
Lata 1701–1734. Wykonano niewielkie przebudowanie zewnętrznych f. miejskich, uzupełniono f. na wzgórzach.
1) Fortyfikacje miejskie. Około 1710 przebudowano prawy Świński Łeb Śluzy Kamiennej, rawelin Bramy Nizinnej i zbudowano przed nim most i drogę. W 1711–12 wyposażono „płaszcz” otaczający f. miejskie w place broni. Około 1716 przebudowano styk zewnętrznej linii f., prowadzącej od Bramy Oliwskiej ku Motławie, w rejonie placów drzewnych na terenie b. q Młodego Miasta i ufortyfikowano brzeg odnogi rzeki. W 1720 zbudowano blokhauz na Polskim Haku, zastępujący Szaniec Chłopski. W 1731 rozpoczęto przebudowę rawelinu i naprawę mostu św. Jakuba.
2) Fortyfikacje wzgórz. W 1704–1705 zamknięto dostęp do Grodziska od płn. frontem Okulary Steinbocka (Steinbocks-Brille). Poprawiano też linię umocnień do Bramy Nowych Ogrodów i Bastion Neubauera; przed jego narożnikiem założono lunetę. Przebudowano również układ kleszczowych dzieł między Bramą Nowych Ogrodów a Biskupią Górką. Po płd. stronie Bramy Nowych Ogrodów utworzono bastion q Piaskownia (Bastion Sandgrube). Usytuowany na płd. od niego narożnik, łączący się z bastionem Czujność, nazwano Płaszcz Janka (Hans Mantel). Jesienią 1705 splantowano Kminkową Górę, a 1706 jej przedpola. W 1706–10 całkowicie przebudowano front bastionowy na Biskupiej Górce. Rozbudowano dzieła zewnętrzne o raweliny, przeciwstraże i drogę krytą. W 1710 połączono linią wału półbastion Strzelnica na Grodzisku z fosą miejską, tworząc front płd. dzieła rogowego. W ten sposób Grodzisko, jak i po 1716 Biskupia Górka, którą oddzieliły od płn. strome, sztucznie ukształtowane zbocza, stały się samodzielnymi fortami. Po 1734 zbudowano redutę nad Motławą, na przedpolu Bramy Nizinnej. W 1701–05 zlikwidowano dzieła łączące Wisłoujście z Ostrowem.
Lata 1735–1793. Po 1734 wykonywano tylko uzupełnienia f. na płn. froncie obwodu fortecznego.
1) Fortyfikacje miejskie. Zbudowano mały Szaniec Bonifraterski (Barmherzige Brüder-Schanze) na przedpolu rawelinu Bramy Nizinnej. Do 1759 rozbudowano nieco dzieła przy placach drzewnych byłego Młodego Miasta; zbudowano lunetę przed Bastionem św. Jakuba i front w sąsiedztwie dawnego Szańca Wapiennego. W 1780 zbudowano nowy most Bramy św. Jakuba.
2) Pruskie fortyfikacje Nowego Portu. W 1772, po odcięciu w 1770 terytorium Gd. „kordonem sanitarnym”, na powstałej w końcu XVII w. z przybrzeżnej mielizny wyspie q Westerplatte, Prusacy założyli placówkę celną. W 1788–90 usypali na Westerplatte 4 reduty kontrolujące wejścia do gd. portu. Fortyfikacje te nie należały do systemu umocnień Gd., były skierowane przeciw niemu.
Tabela: Inżynierowie, budowniczowie i doradcy wojskowi uczestniczący w budowie fortyfikacji
FORTYFIKACJE. PROCES BUDOWY 1793–1914. Lata 1793–1807. Władze prus. uważały za przydatne tylko f. ujścia Wisły: twierdzy Wisłoujście, Westerplatte i Nowego Portu. W 1803–06 prowadzono odbudowę Szańca Wschodniego (q Wisłoujście), którą częściowo ukończono; zbudowano też Szaniec Mewi (Möwenschanze) przy starym ujściu Wisły. Rozpoczęto fortyfikowanie przedpól między twierdzą Wisłoujście a Westerplatte, zbudowano tam obóz warowny złożony z kilku szańców. Na przeł. 1806/07 wykonano liczne prace fortyfikacyjne w ramach przygotowań do spodziewanego oblężenia. Zbudowano małą lunetę przed Bramą Oliwską, odbudowano Mały Szaniec Wapienny, zbudowano szaniec (Blockhauschanze) na miejscu dawnego blokhauzu u ujścia Motławy do Wisły, odbudowano i rozbudowano część f. na Ostrowie, oszańcowano Gęsią Karczmę, zbudowano szaniec przy ujściu q Rozwójki naprzeciw q Stogów, uzupełniono f. przed frontem Biskupiej Górki, oszańcowano q Most Czerwony (Rote Brűcke) prowadzący na q Olszynkę, poprawiono Szaniec Bonifraterski. Wybudowano szaniec na q Jezuickiej Górze (Jesuitenberg, Jesuiter Höhe, ul. Kolonia Anielinki).
Lata 1807–1813. Po zajęciu Gd. Francuzi podjęli odbudowę i rozbudowę fortyfikacji.
1) Fortyfikacje miejskie. Na przedpolu przed Bramą Długich Ogrodów zbudowano zespół szańców i lunet (Fort Desaix i Lunette Colbert).
2) Fortyfikacje wzgórz. Zbudowano reditę na Grodzisku (Fort Vauban), a na jej przedpolu lunetę (Lunette Sénarmont, późn. prus. Lunette Borstel). Na przedpolu Biskupiej Górki zbudowano lunety: Lunette Cafarelli (późn. prus. Lunette Knesebeck), Lunette Leclerc (późn. prus. Lunette Hünerbein) oraz Lunette Delzous. W 1813, przed oblężeniem, wybudowano wiele małych, pojedynczych szańców na zach. przedpolach. Rozbudowano szaniec na Jezuickiej Górze.
3) Szańce ciągu Wisły. Oszańcowano Ostrów i brzeg Wisły aż do Wisłoujścia. W płd. części Ostrowa powstał zespół połączonych lunet, na jego płn. skraju największe dzieło zespołu: Fort Napoleon (późn. prus. Fort Kronprinz), a między nim i Wisłoujściem duża reduta Redoute Hautpoul (późn. prus. Redoute Hamberger). Nad Wisłą, naprzeciw Stogów, w miejscu istniejącego tam szańca zbudowano mały Fort Lacoste (późn. prus. Fort Kalkreuth).
Lata 1814–1914. Przeprowadzano modernizację dzieł, dostosowując je do zmian techniki wojennej z 2. poł. XIX w. Liczne prace w wielu dziełach prowadzono zwł. od końca lat 60. do lat 80. XIX w.
1) Fortyfikacje miejskie. Dokonano tylko niewielkich modernizacji dzieł, jak np. budowa magazynów prochowych na bastionach czy budowa laboratorium wojennego w Bastionie Wijbego. W 1878–79 i 1884 przebudowano całkowicie Bramę Wyżynną. W 1852, po doprowadzeniu do Gd. q kolei, przebito pierścień f. i zbudowano ufortyfikowaną bramę kolejową w czole bastionu Żubr. W 1870, po przeprowadzeniu linii do Koszalina, wzdłuż frontu zach. f., w sąsiedztwie q Bramy Oruńskiej założono bramę płd., a w pobliżu Bramy Oliwskiej – płn. W 1806 oraz 1892–93 przeprowadzono remont Śluzy Kamiennej.
2) Fortyfikacje wzgórz. W 1827–33 zbudowano reditę na Biskupiej Górce, a ok. 1835 fort na Jezuickiej Górze, który przebudowano 1859–68. W latach 70 i 80. XIX w. modernizowano dzieła na Biskupiej Górce (m.in. wzniesiono koszary i schrony, zlikwidowano Lunette Hünerbein). W 1868–74 gruntownie przebudowano fort na Grodzisku.
3) Wisłoujście i Nowy Port. Po 1868 zbudowano w q Brzeźnie fort i baterię portową, a 1876 przebudowano Szaniec Mewi.
4) Baterie nadbrzeżne. Do 1900 pomiędzy Brzeźnem a Źródlaną Górą (Quellberg, q Górki Zach., na samym lewym brzegu Wisły Śmiałej) zbudowano 13 baterii. Mimo modernizacji system wkrótce uznano za przestarzały i od 1907 rozpoczęto stopniową likwidację wszystkich baterii. Obecnie są one opuszczone lub zniszczone. Po 1910 zastąpiły je 4 nowe baterie (dla armat i haubic), usytuowane parami: Bateria Zatokowa (Buchtbatterie) i Bateria Wiejska (Dorfbatterie) w Brzeźnie oraz Bateria Plażowa (Strandbatterie) i Bateria Leśna (Forstbatterie) na Stogach. Bateriom towarzyszył system stanowisk kierowania ogniem i schronów. Przed 1918 rozpoczęto na Stogach budowę Baterii Wydmowej (Dünenbatterie), której nie ukończono.
Po przyłączeniu Gd. do Prus prace fortyfikacyjne prowadziły służby inżynieryjne armii prus. Najbardziej znanym inż. w służbie prus. był działający podczas oblężenia Gd. 1806–07 Henri Jean Baptiste de Bousmard. W okresie I WMG działał w Gd. wybitny fr. inż. wojskowy François Nicolas Benoit Haxo.
Tabela: Inżynierowie, budowniczowie i doradcy wojskowi uczestniczący w budowie fortyfikacji
