DOMINIKANIE

< Poprzednie

Następne >

Plik:Daniel Chodowiecki, Dominikanin, 1773.JPG

Daniel Chodowiecki, Dominikanin, 1773

Kościół dominikanów, 1906

DOMINIKANIE, Zakon Braci Kaznodziejów, żebraczy (oparty na regule św. Augustyna), założony przez św. Dominika Guzmana, zatwierdzony 22 XII 1216 przez Honoriusza III. W Polsce (w Krakowie) od 1222 roku, w Gdańsku przynajmniej od połowy roku 1226. Początkowo (pod przewodnictwem brata Benedykta) znaleźli schronienie przy q kościele Bożej Rodzicielki Marii w grodzie gdańskim, 22 I 1227 przejęli od księcia q Świętopełka q kościół św. Mikołaja wraz z placem, ogrodem i łąką (między obecną ul. Podwale Staromiejskie, Pachołów i Tobiasza od północy, ul. Szeroką od południa, ul. Pańską od zachodu aż po q Motławę na wschodzie), otrzymali także prawo połowu ryb na q Wiśle, w wodach przybrzeżnych i na pełnym morzu. Otrzymali też prawo budowy jazu, stawu rybnego i młynów na q Potoku Siedleckim w pobliżu klasztoru, zezwolenie na cumowanie łodzi w przystani na Motławie. Biskup włocławski zezwolił dominikanom na prowadzenie w Gdańsku działalności kaznodziejskiej, słuchanie spowiedzi i nadawanie odpustów osobom pomagającym w odbudowie kościoła św. Mikołaja i budowie klasztoru (pod obecną q Halą Targową; klasztor zlokalizowany był w jej wschodniej części), a w roku 1235 na obsługiwanie pogrzebów gdańszczan. W latach 30. XIII wieku prowadzili misję chrystianizacyjną na obszarach Prus (tereny Pomezanii i ziemi pasłęckiej), w latach 40. wyparci zostali z niej przez Krzyżaków. Od 1238, popierając biskupa włocławskiego i Krzyżaków będących w stanie wojny ze Świętopełkiem, znaleźli się wśród przeciwników księcia i ich rola w Gdańsku zmalała. Do normalizacji stosunków doszło za czasów q Mściwoja II, który w roku 1278 nadał im działkę w Słupsku (postawili na niej kościół i kolejny klasztor), w 1280 potwierdził nadania ojca z 1227 roku, w 1289 przekazał działkę pod budowę następnego klasztoru, w Tczewie.

Zespół dominikański usytuowany był poza miastem na q prawie lubeckim (q Stare Miasto) albo od początku, albo od chwili budowy nowych umocnień miejskich w czasach Przemysła II. Podczas najazdu brandenburskiego w 1308 roku przeor q Wilhelm zasugerował obrońcom grodu zwrócenie się o pomoc do Krzyżaków. Po przybyciu do Gdańska posiłków krzyżackich klasztor i kościół św. Mikołaja zostały zniszczone albo podczas szturmów Krzyżaków na miasto, albo (co prawdopodobne) profilaktycznie przez brandenburczyków i gdańszczan, likwidujących pod murami miasta obiekty mogące dać schronienie i punkt wyjścia do ataku przeciwników (q rzeź Gdańska w 1308). Odbudowa klasztoru i kościoła św. Mikołaja w początku XIV wieku związana była ze zmianą układu przestrzennego dotychczasowego założenia. Nowy klasztor, funkcjonujący już w roku 1335, postawiono nie tylko na ruinach wcześniejszych obiektów i pierwotnego kościoła św. Mikołaja, ale także na terenie przyległym (na obecnym warzywniczym placu handlowym). Według nowożytnych planów (XVII–XVIII wiek) zabudowania klasztorne przylegały, oddzielone wąską ulicą, do q murów obronnych q Głównego Miasta Gdańska. Wejście do klasztoru (furta) znajdowało się od strony obecnej ul. Pańskiej oraz przez kościół św. Mikołaja (dwoma wejściami od obecnej ul. Świętojańskiej). Pomieszczenia składały się z domu kapituły (sąsiadującego z prezbiterium kościoła św. Mikołaja), zlokalizowanej równolegle do miejskich murów obronnych spiżarni, kuchni oraz wielkiego refektarza, do których wchodziło się z małego krużganka. Do wielkiego krużganka, naprzeciw furty klasztornej, przylegał mały refektarz. W części przylegającej do ul. Lawendowej znajdowały się zabudowania gospodarcze: browar ze słodownią (usytuowane w pobliżu murów obronnych), młyn kieratowy, piekarnia. Przy murach obronnych w XVIII wieku zlokalizowane były stajnia i wozownia. Zabudowania klasztorne objęły cały teren, jaki pozostawiono dominikanom po regulacjach z Głównym Miastem w latach 1344–1348, kiedy ustąpili miastu obszar od ul. Lawendowej po Motławę. Dominikanie opiekowali się tercjarkami (wspólnota kobiet świeckich; zamieszkiwały w 2 domach pod opieką klaszt. superiora: naprzeciwko chóru kośc. św. Mikołaja, na Kogelzyppel / Kagenzimpel, obecnie część ul. Pańskiej, i na Pfaffengasse, ul. Księża, równoległa do ul. Lawendowej od strony wschodniej – obecną jej część zajmuje ul. Słomiana), trudniącymi się opieką nad kaplicą św. Urszuli w kościele św. Mikołaja, nauką młodych kobiet, zbieraniem jałmużny, wyrobem świec, praniem bielizny. Zgromadzenie to zlikwidowano w roku 1572. W klasztorze istniało bractwo (w 1357 przyjęto do niego cech rzeźników, 1386 cech szyprów, 1374 bractwo kapłańskie / mariańskie z kościoła NMP, 1403 czeladników szewskich), od XV wieku funkcjonowało Bractwo Różańcowe, zanikłe po q reformacji. Od 1421 roku zabroniono dominikanom pobierania jałmużny po domach prywatnych; sytuację pogorszył pożar, który w 1423 strawił klasztor i kościół św. Mikołaja. W latach q wojny trzynastoletniej, w roku 1456, klasztor był miejscem spotkań opozycji przeciwko Radzie Miejskiej (q bunt Koggego).

W 2. połowie XV wieku dominikanie przeżywali kryzys moralny i intelektualny, od 1475 roku reformowani (większość gdańskich dominikanów rekrutowała się z niższych, rzemieślniczych warstw; z gdańskich rodzin patrycjuszowskich pochodzili: Mikołaj Tirgarte – w roku 1386 subprzeor, Jan Tirgarte – w 1442 przeor, Henryk Munkenbecke – przeor w latach 1420, 1422, 1430–1431, 1445–1446, Piotr Episcopi / Bischof – przeor w roku 1525). W efekcie na przełomie XV i XVI wieku wysoki poziom uzyskała klasztorna szkoła, nauczająca w języku niemieckim i polskim; na szczególnie wysokim poziomie stało nauczanie muzyki kościelnej. Do pobierania w niej nauk teologicznych polska kapituła prowincjonalna dominikanów w 1501 skierowała 9 zakonników, w 1505 i 1512 – po 5. Kres szerszej działalności szkoły przyniosła reformacja, ograniczając jej rolę do szkoły katolickiej, nauczającej języka polskiego, katechizmu katolickiego i śpiewu kościelnego. W połowie XVII wieku w małym refektarzu urządzono bibliotekę.

Z chwilą nastania w Gd. reformacji, w styczniu 1525 Rada nakazała d. opuszczenie miasta, podejmując (niedokończone) prace nad przekształceniem klasztoru w szpital. W 1526, po interwencji króla pol. Zygmunta III Starego, d. powrócili do klasztoru, którego majątek i sprzęt kościelny pozostał jednak pod nadzorem delegatów Rady. Z klasztoru wywodzili się niektórzy lokalni zwolennicy reformacji (np. Jakub Knade, Pankratius Klemme). W 1539 klasztor został częściowo zniszczony w wyniku pożaru; z powodu zarazy w 1564 pozostało jedynie 2 zakonników. Zabudowania klaszt. ponownie przejęły władze Gd., wynajmując cele na mieszkania, w tym oficerom wojsk miejskich. Dzięki interwencji króla i hierarchów polskiego Kościoła katolickiego w 1567 d. powrócili do klasztoru. Ponownie opuścili go 1577, w okresie q wojny Gd. z królem pol. Stefanem Batorym. Po splądrowaniu klasztoru przez pospólstwo w jego zabudowaniach urządzono prowizoryczny szpital dla miejskich żołnierzy.

Dominikanie powrócili do Gd. w 1578 na mocy traktatu pokojowego Gd. ze Stefanem Batorym; 1584, ustępując Gd. m.in. z domu przy Kogelzyppel, uzyskali fundusze na renowację klasztoru. Zasady jego funkcjonowania unormowało porozumienie z 1592 między królem pol. Zygmuntem III Wazą a Radą. Dalsze zatargi z władzami Gd. wynikały z usytuowania na terenie klasztoru warsztatów rzem., mogących produkować na potrzeby d., ale nielegalnie wytwarzających także na rynek miejski (np. w 1765 na terenie klasztoru funkcjonowało 48 warsztatów, w których pracowało ok. 60 osób: szewcy, krawcy, rymarz, siodlarz, gwoździarz, balwierz, chirurg, introligator, malarz, zegarmistrz, igielnik, złotnicy, stolarz, bednarz i perukarz). Od lat 60. XVII w. zarzewiem konfliktu była otwarta na terenie jurydyki klasztoru apteka (w 1666 z polecenia Rady witrynę apteki zabito deskami, co doprowadziło do jej zamknięcia). Protesty Rady powodowało ponadto zbieranie jałmużny, także wśród protestantów (np. w czasie q Jarmarku św. Dominika). W 1617, podczas wizytacji klasztoru, generał zakonu Damian Fonseca przeznaczył go do grupy klasztorów ściślejszej obserwancji (przestrzegającej ustaw i zwyczajów). W XVII w. znani byli dominikańscy teologowie z Gd., m.in. przeor Margonius, kaznodzieja Izajasz Kraliński, angażujący się w polemiki z protest. teologami z q Gimnazjum Akademickiego (np. 1636). W XVII i XVIII w. klasztor był ulubionym miejscem pobytu w Gd. bp. włocławskiego, katolickich dostojników kościelnych i świeckich. W 1718, decyzją bp. włocławskiego Felicjana Konstantyna Szaniawskiego, d. objęli działalnością duszpasterską okręg filialny parafii gd., obejmujący teren dawnych parafii q kośc. św. Jana i q kośc. św. Barbary (wraz z q Dolnym Miastem). Od około 1775 obok Arcybractwa Różańca Świętego istniała przy klasztorze Kongregacja Boleści Jezusa i Maryi.

W 1807, po zajęciu Gd. przez wojska napoleońskie, w klasztorze utworzono lazaret dla rannych żołnierzy. 10 X 1813, podczas ostrzału miasta przez wojska ros., bomba, która trafiła w kaplicę św. Urszuli, spowodowała pożar klasztoru. Dominikanie znaleźli schronienie w ocalałych i należących do nich domach przy ul. Świętojańskiej. W 1835, po śmierci ostatniego z d. (wcześniej władze prus. zakazały przyjmowania nowych członków), częściowo wypalony teren zabudowań klasztoru upaństwowiono. Pomieszczenia w niezniszczonych częściach klasztoru dzierżawiono różnym rzemieślnikom na warsztaty. Plan wybudowania w tym miejscu koszar upadł z uwagi na niekorzystne warunki gruntowe. W 1839–40 resztki klasztoru rozebrano; plac wykorzystywano do ćwiczeń wojsk. W 1881, po wykupieniu przez miasto od wojska, przeniesiono nań z q Długiego Targu gł. plac targowy. W 1894–96 zbudowano na nim q Halę Targową. W 1945 d. (wywodzący się z klasztoru we Lwowie) powrócili do Gd., obejmując kośc. św. Mikołaja oraz ocalałe fragmenty dawnego klasztoru, czyli plebanię utworzonej w 1840 parafii pod tym samym wezwaniem. Oprócz duszpasterstwa paraf. podjęli szereg innych działań typowych dla swojej duchowości zakonnej. Z tych inicjatyw najbardziej znane stało się Duszpasterstwo Akademickie „Górka”, zał. w 1966. Obecnie przy klasztorze działa Dominikański Ośrodek Informacji o Nowych Ruchach Religijnych i Sektach, Dominikańska Szkoła Wiary oraz wydająca posiłki ubogim Kuchnia św. Mikołaja. Po przemianach 1989 d. podjęli starania o odzyskanie terenów nadanych im w 1227 przez Świętopełka (gł. placu warzywnego dochodzącego do Hali Targowej). W 2000 w wyniku postępowania przed Komisją Majątkową w Warszawie, w zamian za rezygnację z roszczeń, uzyskali parcele przy ul. Szerokiej (na wprost kośc. św. Mikołaja) z przeznaczeniem na budowę Centrum Dominikańskiego św. Jacka. Od 2000 podjęto kompleksowe badania archeol. na obszarze pierwotnego (do 1308) klasztoru (realizowane przez q Muzeum Archeologiczne) i przy ul. Szerokiej (realizowane przez Inst. Archeologii UW). BM, BŚ, DK, SK