BANKOWOŚĆ
Z Encyklopedia Gdańska
| < Poprzednie | Następne > |
Plik:Bank Kwilecki Potocki i S ka przy ul Ogarnej około 1925 .JPG
Bank Kwilecki, Potocki i S-ka przy ul. Ogarnej, około 1925
Plik:Bank Rzeszy około 1900 W latach 1921 1939 siedziba Bank von Danzig.JPG
Bank Rzeszy, około 1900. W latach 1921–1939 siedziba Bank von Danzig
Rozkwit gospodarki miejskiej w XVI i XVII w. przyczynił się do niebywałego rozwoju rynku finans. i różnych form obsługi kredytowej. Podstawowymi instrumentami kredytu w Gd. były wówczas weksle, przeważnie trasowane, zwane także ciągnionymi, obcymi, tratami, które kierowano do osoby trzeciej (trasata) przez wystawcę (trasanta) z poleceniem wypłaty wskazanej kwoty. Istotą weksla trasowanego było zobowiązanie wypłaty w innym miejscu i w późniejszym terminie. Weksle trasowane dotyczyły przeważnie operacji finans. Gd. w handlu zagranicznym drogą morską, np. z Amsterdamem. W praktyce handl. tego okresu stosowany był także weksel własny, inaczej suchy, stanowiący zobowiązanie wystawcy do zapłacenia danej kwoty w miejscu wystawienia. Upowszechnienie traty świadczyło o rozwoju relacji kredytowych w Gd. W mieście nie było banku publicznego. Funkcję ośrodków handlowo-kredytowych pełniły Rada Miejska, cechy oraz osoby pryw. Kupieckie operacje kredytowe wzbogacały Ferberów i Loitzów. Obok nich działali bankierzy średni i drobni, łączący handel z produkcją i lichwą, m.in. Gabriel Schumacher, Antoni Cuypers, Daniel Schröder i Bartel Schulze.
W 1. połowie XVIII w. obsługą obrotu wekslowo-kredytowego między Gd. a centrami handl. w Europie płn.-zach., szczególnie Amsterdamem, Hamburgiem i Londynem, zajmował się utworzony 1714 przez bankierów saskich dom bankowy Johanna i Georga Steinhäuserów. Przez cały XVIII w. Gd. spełniał funkcję najważniejszego centrum finans. w ówczesnej Rzeczypospolitej, utrzymując bezpośrednie powiązania finans. z wymienionymi wyżej wielkimi ośrodkami bankierskimi w Europie Zach. Przy udziale bankierów gd. przesyłano tzw. fundusze polityczne, służące realizacji zamierzonych przez wielkie mocarstwa celów na terenie Rzeczypospolitej oraz w rejonie Bałtyku. Od wydania 1574 wilkierza operacje kredytowe w Gd. podlegały uregulowaniom prawnym, określającym m.in. wysokość oprocentowania pożyczek zabezpieczonych nieruchomością lub zastawem do 8%. W nowym wilkierzu, opublikowanym 1761, zredukowano oprocentowanie do 6%. Usługi bankierskie, gł. kredytowe, wykonywały kantory bankierskie – jednoosobowe i spółki rodzinne – oraz pełniąca funkcję banku miejskiego Hilfgelder-Kasse (Kasa Funduszy Posiłkowych). Zarządzała nią komisja złożona z 2 rajców, 2 ławników i 4 przedstawicieli q Trzeciego Ordynku. Zaznaczyły się 2 wyraźne funkcje tej instytucji – zwyczajnej kasy miejskiej oraz banku depozytowego. Do niej wpłacano nadzwyczajne podatki miejskie uchwalane przez gd. ordynki: Radę, Ławę i Trzeci Ordynek. Wpływy te stanowiły zabezpieczenie kredytów udzielanych miastu przez zagranicznych bankierów. Kasa przyjmowała wynegocjowane przez władze miejskie pożyczki zagraniczne i obsługiwała ich spłatę. Ważnym zadaniem Kasy Funduszy Posiłkowych było przyjmowanie wkładów oszczędnościowych oraz lokat kapitałowych od osób fizycznych i prawnych z Gd., Prus Królewskich, z obszaru Rzeczypospolitej i z zagranicy. Otrzymane lokaty wpisywano do ksiąg dłużniczych (Schuldbücher). Zapisy te stanowiły typowe umowy pomiędzy wpłacającymi a Kasą, mówiące o wielkości pożyczonej kwoty, jej oprocentowaniu, terminach płatności odsetek i spłat kapitału oraz wypłatach z tytułu oprocentowania. Proponowano zróżnicowane stopy procentowe dla wkładów od 3 do 5,5%, których wysokość zależała od ogólnej sytuacji politycznej i ekonomicznej.
Lokaty indywidualne w Kasie Funduszy Posiłkowych posiadali przedstawiciele pol. magnaterii oraz obcych państw. Wśród lokujących były kościoły katolickie, zbory luterańskie, zakony, szkoły, szpitale, cechy itp. Kasa ogłaszała zapisy na pożyczki o określonej wysokości i stopie oprocentowania. Korzystały z nich m.in. osoby prywatne oraz wiele instytucji, takich jak q Gimnazjum Akademickie, związki wyznaniowe, szpitale, q Towarzystwo Przyrodnicze, q Dom Dobroczynności i klasztor w Pelplinie. Bankierzy gd. pośredniczyli również w przekazywaniu wielkich kwot na finansowanie kampanii elekcyjnych kandydatów ubiegających się o tron pol. – Stanisława Leszczyńskiego i Augusta III Sasa. Do początku lat 30. XVIII w. miasto zaspokajało swoje wydatki depozytami i kredytami zaciąganymi na rynku krajowym przy udziale Kasy Funduszy Posiłkowych. Jednakże po narzuceniu miastu w 1734 przez zwycięskie ros. wojska okupacyjne wysokiej kontrybucji władze gd. zaczęły się ubiegać o kredyty zagraniczne. W omawianym okresie miasto uzyskało (przy udziale bankierów gd. q Archibalda Gibsone’a i Ignacego Hiacynta Mathy’ego oraz hol. George C. en Zoone i Freyderika Berewouta) na rynku finansowym w Amsterdamie pożyczki o łącznej wys. 2 mln guldenów hol. (3 mln florenów), co było największym kredytem zagranicznym zaciągniętym przez władze Gd. w XVIII wieku.
Po II rozbiorze Polski i przyłączeniu miasta do Prus, po jego eksploatacji finans. przez Francuzów w okresie i WMG (1807–13) i po kolejnym wcieleniu do Prus sytuacja gosp. Gd. była katastrofalna. W okresie wojen napoleońskich wcześniejsze związki z gł. partnerami handl. zostały przerwane. Na skutek protekcyjnej polityki Prus miasto zostało odcięte od naturalnego zaplecza, tj. ziem pol. i Ukrainy, a w samym państwie prus. leżało na peryferiach. Całkowicie podporządkowano je strukturom organizacyjnym gospodarki oraz polityce handl. i finans. Prus. W dziejach bankowości gd. XIX w. wyodrębnić można 2 wyraźne okresy: 1815–70 i 1871–1918.
Pierwszy był etapem budowania w Gdańsku nowoczesnych banków. Początkowo miasto znalazło się w zasięgu interesów założonego w roku 1772 banku państwa prus.: Königliche Seehandlung, który w 1. poł. XIX w. był najmocniejszą instytucją kredytowo-pieniężną. Bodźcem do intensywniejszego rozwoju pryw. instytucji o charakterze kredytowo-oszczędnościowym było wydanie przez władze prus. 15 IX 1848 zarządzenia regulującego tworzenie tego typu banków. Wkrótce władze Gd. powołały miejską kasę pożyczkową (Städtisches Leihamt) z zadaniem wspierania ubogich i udzielania pożyczek oprocentowanych do 12% lub pod zastaw. 21 V 1856 z inicjatywy gd. kół gosp. i przy wsparciu nadprezydenta prowincji Prusy Franza Augusta Eichmanna (1793–1879) oraz nadburmistrza Gd. q Karla Augusta Groddecka utworzono sp. akc. q Danziger Privat-Actien-Bank (Gd. Prywatny Bank Akcyjny) z kapitałem 1 mln talarów (3 mln marek). Rozporządzenie króla powołujące ten bank ukazało się 16 III 1857 i 17 czerwca rozpoczął on działalność przy Langgasse (ul. Długa 32–34). Według statutu bank miał służyć rozwojowi handlu, przemysłu, organizować obieg pieniężny i udzielać kredyty. Status działalności zbliżonej do bankowej przyjęło także utworzone w 1821 z inicjatywy grupy gd. kupców towarzystwo akcyjne przechowujące wkłady oszczędnościowe na określony procent. W 1867 statut towarzystwa zmieniono i otrzymało ono nazwę Danziger Sparkassen-Actien-Verein (Gd. Kasa Oszczędności – Związek Akcyjny). W 1870 zawiązano sp. akc. Danziger Hypotheken-Verein (Gd. Związek Hipoteczny), której celem było udzielanie pożyczek pod zastawy hipoteczne, m.in. budownictwa i rolnictwa. Zjednoczenie Niemiec wpłynęło inspirująco na rozwój gosp. państwa, sprzyjało koncentracji kapitału w instytucjach finans., zapoczątkowało drugi etap w rozwoju ogólnoniemieckiej, prus. i gd. bankowości. Zaznaczył się on tworzeniem w początkowym okresie na obszarze wsch. prowincji prus. banków typu grynderskiego, m.in. w Gd. w 1871 powstał Vereinsbank (Bank Związkowy), który po trzyletniej działalności ogłosił upadłość. Przekształceniom w nowych warunkach cesarstwa niem. uległ funkcjonujący w Gd. od 1847 oddział Preußische Bank (Bank Pruski), który 1875 zmienił nazwę na Reichsbank Filiale Danzig (Bank Rzeszy, Filia Gd.). Ważną instytucją kredytową i finans. w Gd. pozostawał nadal Gd. Prywatny Bank Akcyjny. Obok niego uruchomiono w mieście oddziały Norddeutsche Creditanstalt (Północnoniemiecki Instytut Kredytowy), Ostbank für Handel und Gewerbe (Bank Wschodni dla Handlu i Przemysłu) i Deutsche Bank (Bank Niemiecki). Rozwiniętą działalność w 2. poł. XIX w. i na pocz. XX w. prowadziły w Gd. kasy oszczędności, szczególnie wspomniana Gd. Kasa Oszczędności Związek Akcyjny. W 1907 powołano Sparkasse der Stadt Danzig (Kasa Oszczędności Miasta Gd.). Pojawiły się spółdzielcze instytucje kredytowo-finansowe: Darlehnsverein eingetragene Genossenschaft mbH (Związek Pożyczkowy – Spółdzielnia Zarejestrowana z o.o.) i Westpreußische Landschaftliche Darlehnskasse (Zachodniopruska Rolnicza Kasa Pożyczkowa). Odnotować należy funkcjonowanie w Gd. banków pol.: Bałtyckiego Banku Komisowego (Stefan Grabski i Sp.) oraz Banku Ludowego sp. z o.o.
Po zakończeniu I wojny światowej i wejściu w życie postanowień traktatu wersalskiego (10 i 1920) nastąpiły zmiany w organizacji i strukturze branżowej gd. bankowości, która osiągnęła poziom rozwiniętego systemu bankowego, funkcjonującego w warunkach gospodarki rynkowej II WMG oraz ulokowanego w granicach celnych państwa pol. Po powstaniu II WMG większość niem. banków w Gd. przekształciła się w filie lub przyjęła status banków gd. Obowiązujące dotąd niem. ustawodawstwo bankowe, tj. ustawa z 14 III 1875 ze zmianami dokonanymi 16 XII 1919, zostało przejęte przez władze gd. i dostosowane do statutu prawnego II WMG.
Po wydaniu przez gd. Senat w sierpniu 1933 nowych regulacji prawnych, w okresie rozpoczętej faszyzacji, wzrosła w bankowości gd. rola czynnika polit. i adm. W II WMG założono 158 spółek i 22 domy bankowe. Niewielki przyrost liczby banków nastąpił już 1920. Tendencja ta utrzymała się do 1923, kiedy odnotowano największą ich liczbę (125), potem nastąpił spadek. Proces likwidacji domów bankowych (kantorów) osiągnął szczyt 1925, choć ich rozwiązywanie trwało z różnym nasileniem przez cały omawiany okres. Przyczyn nasilonej likwidacji banków 1924–25 należy szukać w trudnościach dostosowania się do wymogów związanych z koniecznością przekształcenia kapitałów zakładowych na nową walutę: guldena(q pieniądz). Dominowały banki z kapitałem gd. i gd.-niem., 1924–25 w Gd. uruchomiło swoje oddziały 14 dużych instytucji ubezpieczeniowo-bankowych z Niemiec. Filie znanych niem. banków, takich jak Deutsche Bank, Disconto Gesellschaft, Dresdner Bank i Commerz- und Privat-Bank AG, skupiły się na umocnieniu swoich pozycji. Na terenie Gd. do 1923 utworzono 25 oddziałów banków pol., jednakże w latach 30. XX w. ich liczba zmniejszyła się do 6. Udział w bankowości gd. tego okresu zaznaczyły także kapitały: amer., ang., fr., austr., szwajc., ros., ukr., rum. i duński. W gd. systemie bankowym wyróżnić można następujące podstawowe grupy banków: centralne, wielofunkcyjne (operacyjno-handlowe), wyspecjalizowane, spółdzielczość kredytową i kasy oszczędności. Do 1923 funkcję centralnej instytucji finans. spełniała Reichsbankhauptstelle (Główna Filia Banku Rzeszy). Interesy państwa pol. zabezpieczała powołana przy q Komisariacie Generalnym Polska Kasa Rządowa. W okresie reformy walutowej w II WMG ważną rolę odegrała Danziger Zentralkasse AG (Gd. Kasa Centralna SA). Podstawowym jej zadaniem było stopniowe wycofanie waluty niem. oraz przygotowanie gd. rynku finans. do ustanowienia nowego pieniądza – guldena (wprowadzony do obiegu 18 grudnia, ustawą z 20 X 1923, odpowiadał 1,25 części funta szterlinga). Funkcje Danziger Zentralkasse AG przejął powołany 5 II 1924 centralny bank emisyjny II WMG q Bank von Danzig (Bank Gd.), w którym 60% należało do filii dużych banków niem., a 40% do oddziałów banków pol. w Gd. Poza nim funkcję centralnej instytucji emisyjno-rozdzielczej pełnił Staatsbank (Bank Państwowy), powołany przez nazistowski Senat gd. w czerwcu 1933. W systemie centralnych instytucji finans. i rynku pieniężnego Gd. ważną rolę odgrywała giełda, jako ośrodek notowań oraz handlu papierami wartościowymi i walutami. Danziger Effekten- und Devisenbörse (Gd. Giełda Papierów Wartościowych i Dewiz) utworzono w sierpniu 1921, opierając się na znowelizowanych przepisach niem., i od początku funkcjonowała ona w strukturze gd. Handelskammer (Izba Handlowa).
Po wybuchu II wojny światowej i likwidacji II WMG nastąpiły istotne zmiany w systemie bankowym miasta. Po 1 IX 1939 zostały przejęte przez władze niem. i wkrótce zlikwidowane Bank Gd., Bank Państwowy WMG, instytucje bankowe należące do Żydów, oddziały banków pol. i innych, których udziałowcami byli Anglicy i Francuzi. W pomieszczeniach Banku Gd. Dyrektoriat Banków Rzeszy (Reichsbankdirektorium) powołał na początku września Reichsbankhauptstelle (Główna Filia Banku Rzeszy) jako przedstawicielstwo centralnej niem. instytucji emisyjnej w Gd. Ponadto utworzono w Gd. 2 nowe oddziały banków, tj. Bank der Deutschen Arbeit AG, Niederlassung (Bank Pracy Niemieckiej SA, Filia) oraz Landesbank und Girozentrale Danzig – Westpreußen (Bank Krajowy i Centrala Żyrowa Gd. – Prusy Zach.). Niektóre z funkcjonujących w Gd. banków niem., jak Raiffeisenbank Danzig – Westpreußen e.GmbH, Ostdeutsche Privatbank AG (do lipca 1940 Danziger Privat-Actien-Bank AG), Deutsche Bank, Filiale Danzig oraz Dresdner Bank in Danzig, po 1939 rozszerzyły obszar działalności i utworzyły filie w ważniejszych ośrodkach q okręgu Rzeszy Gd.-Prusy Zach. Zmiany nastąpiły również w statucie Kasy Oszczędności Miasta Gd. Po likwidacji Senatu przywrócono pełne kompetencje nadzorcze organowi założycielskiemu, tj. gminie miejskiej, a w kwietniu 1940 otrzymała ona nowy statut oraz nazwę Sparkasse der Hansestadt Danzig (Kasa Oszczędności Miasta Hanzeatyckiego Gd). W rezultacie liczba banków uległa zmniejszeniu z 19 w 1939 do 12 w 1942.
Po przemianach ustrojowych w 1989 z NBP wydzielono 9 państw. banków komercyjnych, w tym Bank Gdański (BG) z siedzibą w Gd. Sprywatyzowany, w 1995 pierwszą transzę akcji nabył istniejący także od 1989 komercyjny Bank Inicjatyw Gospodarczych SA (BIG) w Warszawie. 23 V 1997 doszło do połączenia BG z BIG, w wyniku czego powstał BIG Bank Gd. z siedzibą w Warszawie. W 1998 we współpracy z Banco Comercial Portugues rozpoczęto zakładanie placówek detalicznych pod marką Millennium, w 2000 inwestorem strategicznym (50% akcji) został Banco Comercial Portugues, 2003 BIG Bank zmienił nazwę na Bank Millennium. Od stycznia 2009 centralę w Gdańsku (ul. Chłopska 53) ma Meritum Bank ICB, powstały 1990 jako Bank Współpracy Europejskiej SA z siedzibą we Wrocławiu.
