ARIANIE (antytrynitarze, socynianie, chrystianie, Bracia Polscy), skrajny odłam protestantyzmu, odrzucający dogmat o Trójcy Świętej i głoszący radykalne hasła społ., w tym zniesienie pańszczyzny, poddaństwa, unikanie przemocy. Do Polski przybyli po 1556 z Włoch. W Gd. w 1573 wydano pierwsze zarządzenia antyariańskie, po 1581 w mieście osiedli wł. antytrynitarze, m.in. Gianpaolo Alciati, Justus de Pres, Gianbattista Bovio. Pod ich wpływem w poł. lat 80. XVI w. zainicjowano działającą niejawnie gminę ariańską; wśród jej nielicznych członków był Mathaeus Radecky (Radecius), sekr. Rady Miejskiej 1566–92, jednocześnie minister i kierownik duchowy gminy. Miejscem spotkań był dom (położenie nieznane) wdowy Arciszewskiej. Gmina pozostawała w kontakcie z gł. ośrodkiem a. w Polsce: w Rakowie k. Kielc. Po ujawnieniu przynależności do a. M. Radecky utracił 1592 stanowisko sekr., pozostał jednak ministrem gminy w Gd. (i Buszkowach) do 1602. W 1600 rozpędzona została przez władze miejskie odbywana na obszarze podmiejskim Gd. dysputa pomiędzy zwolennikami arianizmu (Andrzej Lubieniecki, Krzysztof Ostorodt) i zwolennikami chiliazmu (Thomas Leamer, którego aresztowano). Po 1602 ministrami w gd. gminie a. byli Krzysztof Ryszkienowski i K. Ostorodt. Pod rządami tego ostatniego (do 1611) w Gd. dominował radykalniejszy nurt a., zakazujący wiernym udziału w wojnach, składania przysiąg, posiadania majątku. W 1611 przywódcy a. w Polsce (Hieronim Moskorzowski i Walenty Szmalc) podczas pobytu w Gd. złożyli menonitom odrzuconą przez nich propozycję unii religijnej. Przywrócono jednak w mieście i okolicznych zborach (Buszkowy, Straszyn) umiarkowaną wersję arianizmu. W 1617 działający w Gd. arianin Bartholomaeus Vigilus podjął nieudaną próbę zorganizowania drukarni. Do a. przystąpił ok. 1630 luter. kaznodzieja Joachim Stegmann, w następstwie tego kroku zmuszony do opuszczenia miasta. Korzystając z protekcji zamożnej szlachty ariańskiej z obszaru Rzeczypospolitej oraz króla pol. Władysława IV, w 1631–43 rozwinął w Gd. działalność propagandową i pozyskał wielu zwolenników ariański działacz i polemista Martin Ruar (zięć patrycjuszowskiego pochodzenia Martina Vossa (Fuchsa), mieszkającego przy Töpfergasse (ul. Garncarska)). Wśród pozyskanych przezeń gd. osobistości znaleźli się m.in. lekarz Philip Crusius oraz Daniel Zwicker, syn luter. pastora, słynny z późniejszych konwersji, pisarz i teolog polemista. Członkami gminy byli kupcy i rzemieślnicy. Według szacunków w gminie Gd. było wówczas ok. 80 arian. Już po usunięciu Ruara i Zwickera z Gd. w 1643 arianizm wyznawał tu (ok. 1644–49) Joachim Pastorius, wielokrotny konwertyta, prof. Gimnazjum Akademickiego, a później kanonik warmiński i katolicki proboszcz w Gd. Z racji swego położenia Gd. pełnił funkcję punktu kontaktowego między a. z głębi Rzeczypospolitej (z Rakowa) a antytrynitarzami z Niderlandów. W okresie wojen kozackich po 1648 w Gd. schroniło się wielu wybitnych Braci Polskich, w tym Joachim Stegmann (jr), Johann Crell, Andrzej Wiszowaty. W 1658 ogłoszono dekret Sejmu o wypędzeniu a. z Rzeczypospolitej. 23 IX 1661 Rada Miejska wydała rozporządzenie o pozbawieniu wszystkich a. zamieszkałych w Gd. prawa miejskiego i po przymusowym wyprzedaniu majątku nakazała im opuścić miasto. Większość członków gminy ariańskiej wykonała ten nakaz, przenosząc się do Holandii, krajów Rzeszy, Prus Książęcych. Za wiedzą i wolą Rady pozostał jednak w mieście m.in. ariański kupiec i bankier Baltazar Schwertner. Bywał tu jeszcze w latach 60. XVII w. Stanisław Lubieniecki, czołowy przywódca Braci Polskich na emigracji.
SK
