STARE MIASTO
| < Poprzednie | Następne > |
STARE MIASTO, ob. obszar między Podwalem Staromiejskim do ul. Wałowej i od Podwala Grodzkiego do q Zamczyska i dolnego odcinka q Motławy. Pod ob. nazwą od ok. 1368, potwierdzoną od 1374(alde stad Danczk, po pol. pierwszy raz 1550). Kształtowało się od 2. poł. XII w. wraz z napływem do Gd. żeglarzy, kupców i rzemieślników, gł. z Lubeki i Westfalii. Przybysze osiedlali się na zach. od q grodu (od okolic ob. ul. Tartacznej), wzdłuż biegnącej z niego drogi (ob. ul. Podzamcze i św. Katarzyny). Południową granicę zwartego osadnictwa wyznaczał q Potok Siedlecki (orientacyjnie wzdłuż płd. pierzei Podwala Staromiejskiego) oraz osada na tzw. q Kępie Dominikańskiej z q kośc. św. Mikołaja. Na zach. skupisko dochodziło do ob. ul. Kowalskiej. Około 1170–1200 umocniono drogę z grodu drewnianą nawierzchnią, ok. 1200–20 zagęszczono zabudowę i zasiedlono obszar w stronę płn. – do ob. ul. Łagiewniki i Heweliusza, z rozszerzeniem na płn.-zach., w okolice ob. dworca PKP. Dla przybyszy wzniesiono w latach 80. XII w. q kośc. św. Katarzyny (z cment. nad późn. Kanałem Raduni i szkołą). W 1227 funkcjonowała tam gmina niem. (gł. kupców z Lubeki), w pocz. 1227 wzmiankowani byli burgenses (mieszczanie) gd. oraz ich przedstawiciele z Hermanem zw. Sapiens i sołtysem Andrzejem, z czasem (przed 1263) powstało tam pierwsze lokacyjne miasto. Główna zabudowa miasta, drewniana i parterowa, koncentrowała się przy kośc. św. Katarzyny. Po jego płn. stronie (ob. okolice NOT-u) odnaleziono (podczas prac archeol. 1999–2000) ślady znaczniejszej, piętrowej budowli, może ratusza. Miasto otrzymało drewniane umocnienia, spośród jego bram wzmiankowano tylko w 1266 płn., otwierającą drogę do q Oliwy, hipotetycznie przyjmuje się istnienie jeszcze 2: wsch. w stronę grodu, zach. w stronę Tczewa. W 1272, w wyniku q buntu 1270–71, Stare Miastoutraciło obwarowania, dopiero 1294–95 otrzymując zgodę q Przemysła II na wzniesienie murów. W 1308 zajęte przez zakon krzyż., częściowo zniszczone i spalone przy szturmie 12/13 XI (q rzeź Gd.). Na przeł. 1308 i 1309 z rozkazu Krzyżaków mieszkańcy rozebrali pozostałości (z wyjątkiem kośc. św. Katarzyny)i opuścili Pomorze (ślady pożaru i celowej rozbiórki odkryto 1999–2000). Na ok. 20 lat życie miejskie w Gd. zamarło, jego odbudowa nastąpiła na terenach sąsiadującego od płd. q Głównego Miasta; część dawnego miasta lubeckiego (od ul. Tartacznej do Mniszek, Brygidek, Profesorskiej i Igielnickiej) przekazano q Osiekowi. Od poł. XIV w., po przekopaniu Kanału Raduni, tereny S.M. zak. krzyż. wykorzystywał do budowy zaplecza Głównego Miasta (osiedle q pokutnic, q szpital św. Jerzego, pocz. dla trędowatych), q zamku (łaźnia, na zach. od q Wielkiego Młyna, 1381 przejęta przez mieszczan, 1386 określona jako leżąca przy ratuszu w kierunku szpitala św. Jerzego) i zakładów przemysłowych: Wielkiego Młyna (ok. 1350), kuźnicy miedzi (1355, przy ob. ul. Na Piaskach, róg Garncarskiej), tartaku (1367). Charakter obszaru spowodował, że w późn. czasie mieszczanie S.M. raczej nie parali się handlem morskim. Pierwsze inf. o ponownym zasiedleniu S.M. pochodzą z 1365; za zgodą Krzyżaków mieszkańcy zbudowali tu 2 szlifiernie nad Radunią (1373), młyn do mielenia kory dębowej na potrzeby garbarzy i folusz dla tkaczy wełny (1374, między Wielkim Młynem a Ratuszem Staromiejskim), wapiennik (1399, przy ob. ul. św. Elżbiety, w okolicach q Krewetki). W 1374 zapowiedziano założenie osiedla targowego lub miasta, 1377 nadano osadzie q prawo chełmińskie miejskie, jednak z ograniczonymi kompetencjami (m.in. ze względu na podległość skarbową cechów zak. krzyż. i posiadanie przez Krzyżaków znacznych gruntów). W 1382 komtur gd. udzielił mieszkańcom pożyczki na budowę ratusza (q Ratusz Staromiejski), 1396 częściowo na gruntach Starego Miasta, częściowo Osieka fundowano klasztor q brygidek. Rozwój posiadłości tych ostatnich przy ob. ul. Brygidki, Mniszki, Profesorskiej i Igielnickiej spowodował włączenie całego tego obszaru w poł. XV w. do Starego Miasta (q Nonnehof). Od 1397 planowano otoczenie miasta wałem, 1402 uzyskano zezwolenie na wykopanie szerokiej na 12 m fosy (Nowego Rowu) między Starym a q Młodym Miastem; z pozyskanej ziemi oba miasta usypały wały obronne, nad fosą zbudowano most. Powiększyło to obszar miasta o okolice ob. ul. Wałowej. W 1402, kosztem Osieka, powiększono S.M. o obszar 140 m dł. i 80 m szer., czyli o okolice ob. ul. Stolarskiej, przedłużonej w kierunku Młodego Miasta tzw. Nową Groblą (Neuer Damm, ob. Łagiewniki) z mostkiem na Raduni, nazwanym później Rybackim; 1415 powstał przy grobli q szpital i q kośc. św. Jakuba. Wspólną drogą na granicy obu dzielnic uczyniono ob. ul. Browarną.Główną ulicą Starego Miasta była Korzenna (1399 pfeffergasse, 1404 pfefferstett) i Kowalska (1400 Schmiedegasse). Starsze od nich są: Elżbietańska, zwana początkowo Drogą do św. Jerzego (1355 weg, da man zu St. Georgen geht, 1393 gasse bey St. Georgen), ob. nazwa od 1443 (sente Elsebethgasse, od q szpitala i q kośc. św. Elżbiety) i Garncarska (XV w. Tepper Gasse = Töpfergasse). W 1400 w źródłach pisanych ul. Heweliusza (Bomgartische Gasse – od nazwiska), 1449 ul. Gnilną (Faulgraben), jej przedłużenie na zach. zw. było pocz. Czarnokrzyską (1495 bey dem swartzen cruze – od krzyża targowego), a nast. Targiem Kaszubskim (1694 Kassubischer Markt). 1495 wzmiankowano ul. Rajską (Paradiesgasse – od gospody Raj), 1509 Stolarską (Tischlergasse), 1511 Łagiewniki (Schüsseldamm). Po zniszczeniu Młodego Miasta i przesiedleniu większości mieszkańców na S.M. w rejonie ob. ul. Korzennej i Łagiewniki, zbudowano dla nich 1458 nowy kośc. q św. Bartłomieja, a 1464 przy podupadłej kaplicy św. Jerzego osadzono q karmelitów z Młodego Miasta, którzy zaczęli wznosić klasztor i kośc. NMP, św. Eliasza i Elizeusza, ob. q św. Józefa. Wzniesione 1466–87 murowane fortyfikacje obejmowały 1,4 km murów z 3 bramami i 18 basztami. W ich obrębie znalazł się q Targ Drzewny (1515 holczmarkt = Holzmarkt). Przed 1611 na miejscu kuźnicy miedzi wybudowano Mały Młyn, zwany także Pszennym (obiekt, zw. ob. Małym Młynem, był w rzeczywistości spichlerzem dla Wielkiego Młyna). Obszar S.M. (wraz z Osiekiem) wynosił 55 ha. W 1495 liczbę posesji szacuje się na 730, mieszkańców na 3655 (razem z Osiekiem 850 posesji i ok. 4300 mieszkańców). U szczytu rozwoju przed rozbiorami S.M. mogło liczyć 20 tys. mieszkańców. 17 IV 1793 zlikwidowano odrębne władze S.M., sąd (q Ławę) połączono z ławą Głównego Miasta w Sąd Miejski. W 1806 było 1231 budynków, 1843–1348, 1927–1874. W 1880 mieszkało tu 31 250 osób, 1917 – 37 586. Dzielnica była stosunkowo biedna: 1927 mieszkania jednopokojowe stanowiły 37,1% wszystkich mieszkań, a 4 i więcej pokojów było tylko w 9,3% mieszkań. Po zniszczeniu 1945 odbudowano 6 kościołów, klasztor pokarmelicki, szpital elżbietański, Wielki Młyn oraz kilka dalszych obiektów, np. Dom Kaznodziejów. 12 II 1994 otwarty został dom handl. w Wielkim Młynie. Naprzeciwko Dworca Głównego stanął 2001 kompleks handl. City Forum, z hotelem, 17 i 2002 przy Karmelickiej 1 uruchomiono Kino q Krewetka, 2003 na zbiegu ul. Rajskiej, Heweliusza, Gnilnej – Galerię Handlową Madison Park.
