KALWINI W GDAŃSKU
Z Encyklopedia Gdańska
| < Poprzednie | Następne > |
Plik:Godło kalwińskiego kościoła św Piotra i Pawła umieszczone na bramie cmentarnej .JPG
Godło kalwińskiego kościoła św. Piotra i Pawła umieszczone na bramie cmentarnej
W Gd. pojawili się po uzyskaniu przywileju wyznaniowego (1557; q luteranie), niektórych kaznodziejów oskarżano o kryptokalwinizm, zwł. w sporze ozjandrystów z filipistami, nast. zaś po 1562 – w sporze o tzw. formułę zgody (Formula Concordiae). W 1567 q Rada Miejska nakazała wszystkim działającym w mieście protest. duchownym odrzucić poglądy Kalwina w doktrynie o Eucharystii. Po tym roku osiedli na przedmieściach Gd. pierwsi kalwińscy uciekinierzy z Niderlandów. W 1570–80 ich duchowym opiekunem był Peter Jansen z Delft, 1580–85 Josua Lagus ze Słupska. Po 1592 emigranci z Niderlandów masowo powracali do kraju, nielicznych pozostałych wchłonęły gd. gminy kalwińskie. W 1573 dekret luter. Rady Miejskiej określił kalwinizm mianem sekty i zakazał jego propagowania.
Podczas q wojny Gd. z królem pol. Stefanem Batorym 1577 kalwińskim najemnikom w służbie miasta (z reguły Szkotom) oddano czasowo do dyspozycji katolickie świątynie: q kośc. św. Mikołaja i q kośc. św. Brygidy, a posługiwał im Joachim Moldenhauer, jednocześnie kaznodzieja w q kośc. św. Elżbiety. Od 1578 działał w mieście Jakob Schmidt (q Fabricius), z czasem gł. przywódca k. w Gd., od 1580 rektor q Gimnazjum Akademickiego, gdzie również stworzył silną grupę zwolenników tego wyznania. Po 1581 propagatorem kalwinizmu był kaznodzieja z q kośc. NMP, Peter Praetorius. W 1586 doszło do sporu w gd. Ministerium Duchownym o desygnowanie na stanowisko diakona w q kośc. św. Katarzyny kalwinisty Samuela Lindemanna. Zapoczątkowało to otwarty konflikt między luteranami a k. i dążenie tych ostatnich do przejęcia pełni władzy, tak duchownej, jak i polit. w Gd. (tzw. druga reformacja – kalwińska reforma życia społ., rozumiana jako dokończenie luter. reformacji pierwszej, czyli reformy doktryny rel.). Doszło do rozłamu w Ministerium Duchownym, gdzie było 11 k. i 7 luteran (w pełnej gestii tych pierwszych pozostały: q kośc. św. Bartłomieja, q kośc. św. Piotra i Pawła, kośc. św. Elżbiety), oraz w Radzie: 10 k. wobec 8 zwolenników nauki Lutra. Spór doprowadził 1587 do zamknięcia na kilka miesięcy Gimnazjum Akademickiego, wprowadzenia moratorium na głoszenie kazań w kośc. NMP (dla kalwinisty Praetoriusa i luteranina Johanna Kiteliusa), a 1589–90 do konfliktu i rozruchów, spowodowanych usuwaniem obrazów w kośc. św. Piotra i Pawła (bronionych przez luter. pospólstwo). Po 1590 w zborach kalwińskich wprowadzono jęz. niem. w liturgii, zrezygnowano ze świec, szat liturgicznych i słuchania spowiedzi, po 1593 wprowadzono zwykły chleb zamiast komunikantów. Radykalizm zmian spowodował 1593–97 nowy okres sporów i rozruchów. W 1597 Rada Miejska (w większości kalwińska) uznała, że k. obejmuje przywilej wyznaniowy króla Stefana Batorego z 1577, co jednak w dalszym ciągu kwestionowali luter. członkowie miejskiej społeczności. Do wybitnych k. zaliczali się na przeł. XVI i XVII w., obok Fabriciusa, burmistrz q Gerhard Brandes oraz wicerektor gim., filozof i teolog q Bartholomäus Keckermann. W 1605 k. osiągnęli apogeum swoich wpływów w Gd. Przeważali pośród rajców, ławników, q Trzeciego Ordynku, urzędników miejskich, prawników, lekarzy, nauczycieli Gimnazjum Akademickiego i szkół paraf. W mieście, oprócz 3 wspomnianych kościołów, kontrolowali w pełni także czwarty: q kośc. św. Trójcy, stanowili niemal 100% obsady zborów na tzw. Wyżynach Gd. oraz większość na Żuławach.
W kolejnym sporze między k. a luteranami (1605–12) ci drudzy uzyskali wsparcie króla pol. Zygmunta III Wazy. Dekret monarchy z 1612 zagwarantował dostęp do urzędów miejskich jedynie luteranom i katolikom (tym ostatnim tylko w teorii). Ze względu na wpływy i majątki wielu k. nadal zostawało burmistrzami, rajcami i ławnikami, jednak dekret położył kres ich ideowej ekspansji. Około 1630 stanowili 9,1% ogółu mieszkańców Gd. (5700 osób). Po śmierci Fabriciusa (1629) na forum gd. ordynków 1636–37 ponownie dyskutowano legalność kalwińskiego wyznania, k. utracili wpływ na Gimnazjum Akademickie, a po śmierci kaznodziei Georga Pauli (1650) możliwość głoszenia kazań w kośc. św. Trójcy. Spór o ambonę tego kośc. (1650–51) – mimo wsparcia k. przez wpływowych magnatów z Rzeczypospolitej także wyznania kalwińskiego (m.in. Radziwiłłów z linii birżańskiej) oraz mediacji niderl. Stanów Generalnych – zakończył się ugodą 1651 (pod egidą króla pol. Jana Kazimierza). Ograniczyła ona liczbę kalwińskich zborów do 2: kośc. św. Elżbiety dla Starego Miasta i kośc. św. Piotra i Pawła dla Głównego Miasta i Starego Przedmieścia. Jednocześnie k. uzyskali jednak formalne równouprawnienie z luteranami w dostępie do urzędów. Duchowni obu autonomicznych kalwińskich gmin tworzyli stosownie do ordynacji z 1670 siedmioosobowe Kolegium Seniorów, złożone z pastorów, diakonów, kaznodziejów zwyczajnych i nadzwyczajnych. Podlegały mu wszystkie instytucje związane z tymi gminami, szkoły, kasy kościelne, kasy ubogich. Do nowych sporów i ataków na k. ze strony luteran doszło 1673–75 w odpowiedzi na działalność kalwińskiego rektora Gimnazjum Akademickiego q Aegidiusa Straucha. Podczas sporu cechów gd. z Radą Miejską za króla pol. Jana III Sobieskiego kosztem k. zamierzano zaspokoić żądania katolików, do czego jednak nie doszło.
W 2. poł. XVII w. nastąpił spadek liczebności k., 1700 stanowili oni ok. 5,8% ogółu ludności miasta (3700 osób). Tendencji spadkowej nie zapobiegło powstanie 2 kalwińskich gmin etnicznych, fr. (po 1685, tj. po wypędzeniu hugenotów z Francji) i ang. (ok. 1692). Gmina fr. miała swój dom modlitwy przy Hintergasse (ul. Za Murami, nr domu nieznany) na Głównym Mieście, związana z nią była m.in. rodzina Chodowieckich (q Daniel Chodowiecki). Gmina ang. pocz. miała dom modlitw przy Frauengasse (ul. Mariacka), nast. przy Hintergasse, w kamienicy Aleksandra Becka. Od 1707 mieścił się on przy Heilige-Geist-Gasse 80 (ul. św. Ducha), w dawnym domu gildii szyprów. Około 1765 związany był z nią Richard Jameson, nauczyciel i wychowawca m.in. q Johanny Schopenhauer. W 1793–1807, po zagarnięciu Gd. przez Prusy, mimo protestów gminy, z kośc. św. Elżbiety uczyniono luter. zbór dla gd. garnizonu (zwrócony k. 1807).
W 1. poł. XIX w. następował stopniowy zanik wyznawców kalwinizmu w Gd. W 1800 stanowili ok. 2,7% ogółu populacji (1000 mieszkańców). W 1806, przed wkroczeniem wojsk napoleońskich, Gd. opuścili Anglicy, a ich zbór przejęli q menonici (oficjalnie gminę ang. wykreślono z tabel ruchu naturalnego 1846). W 1807–14 wojska fr. uczyniły z kośc. św. Piotra i Pawła magazyn. W 1814, po upadku q i WMG, zaprzestała działalności gmina fr., oficjalnie wykreślona z rejestrów 1819. Ostatnim jej pastorem był Johann Robert Bocquet (1741 – 19 IV 1823 Gd.). W 1817 w Królestwie Prus ogłoszono unię łączącą luteran i k. w jedną chrześc. wspólnotę ewang. pod egidą monarchy (Fryderyka Wilhelma III). Ze względu na opór, jaki wywołała próba całkowitej unifikacji obu wyznań (z pominięciem istotnych różnic doktrynalnych), 1834 monarcha ten wydał nowe rozporządzenie w sprawie unii, godząc się na autonomię wewnętrzną ewangelików reformowanych, a zaprowadzając jedynie zewnętrzną wspólnotę organizacyjną. Mimo tych korzystnych rozstrzygnięć w dalszym ciągu następował regres kalwinizmu w Gd. W 1820–45 gmina przy kośc. św. Piotra i Pawła wynajmowała swój zbór dla luter. nabożeństw prus. garnizonu. W 1844 zaprzestała ostatecznie działalności kalwińska gmina przy kośc. św. Elżbiety (ostatni kalwiński kaznodzieja zmarł 1838), a jej obiekt przejął również garnizon. Od tego momentu pozostali k. skupili się w gminie św. Piotra i Pawła na Starym Przedmieściu. W 1894 dokonano nowego podziału kompetencji parafii ewang. w Gd., z gminy św. Piotra i Pawła czyniąc parafię personalną dla wszystkich ewangelików reformowanych Gd., Sopotu i całego okręgu gd. W 1922, w ramach q II WMG, nastąpiło jeszcze ściślejsze powiązanie gminy z kościołem ewang., poprzez włączenie jej do Parochialverband Ewangelischer Kirchengemeinden (Związek Ewangelickich Gmin Kościelnych) i likwidację autonomii finansów. W tej formie dawna gmina kalwińska dotrwała tu do 1945, ulegając wówczas ostatecznej likwidacji. Jej ostatnim pastorem był q Erwin Pritzel, zm. 1945 w Gd., tuż po zakończeniu działań wojennych.
