Budowa w Oruni wodociągowego zbiornika na wodę, 1869
WODOCIĄGI. Pierwsze informacje o gd. wodociągach związane są z budową q kanałów Raduni przed 1338–56 i q Potokiem Siedleckim, od których woda była doprowadzana drewnianymi rurami do 594 studzien miejskich. Do odprowadzania ścieków i wód deszczowych służyły uliczne koryta przykryte dylami, prowadzące ścieki do Motławy lub do któregoś z kanałów Raduni w obrębie miasta. Ścieków nie oczyszczano. W XVI w. pojawiła się w rejonie q Bramy Wyżynnej pompa, tzw. Wasserkunst (q Kunszt Wodny); w XVII i XVIII w. coraz częściej doprowadzano wodę do poszczególnych posesji (takich przyłączy było ok. 600). Projekt współczesnego systemu powstał z inicjatywy nadburmistrza q Leopolda von Wintera. W czerwcu 1863 Zarząd Miasta i Rada Miejska zleciły opracowanie proj. inż. q Eduardowi Friedrichowi Wiebemu. W 1865 przedstawił on proj. urządzeń wodno-kanalizacyjnych dla centr. części Gd., wraz z proj. pola irygacyjnego, zrealizowany 1869–71 przez firmę J. und A. Aird (q Alexander Aird). System wodoc.-kanaliz. Gd. był pierwszym w Europie systemem całościowym: od ujęcia, przez sieci wodociągową i kanalizacyjną, centralną pompownię ścieków, oczyszczalnię i monitorowany odbiornik ścieków. System składał się z drenażowego q ujęcia wody w Pręgowie, skąd czysta woda spływała grawitacyjnie magistralą wodociągową do q zbiornika wody Orunia i dalej do budynków w obrębie fortyfikacji miejskich. Projektem objęte były Główne Miasto ze Sta- rym Przedmieściem, Stare Miasto, Dolne Miasto z q Długimi Ogrodami oraz, w ograniczonym zakresie, teren q Zaroślaka, q Biskupiej Górki, q Nowych Ogrodów oraz q Grodziska. Temu obszarowi służył również układ kanałów kanalizacyjnych. Wykonano łącznie ok. 6 km kanałów zbiorczych murowanych. Kanałami tymi ścieki były odprowadzane poprzez q przepompownię cieków Ołowianka do oczyszczalni biol., której funkcję pełniły poletka filtracyjne (q Sączki). Stąd oczyszczone ścieki kierowane były do Wisły w rejonie twierdzy q Wisłoujście. Cały system wodno-kanalizacyjny zaprojektowany był na 100 tys. mieszkańców i pracował dobrze nawet przy obciążeniu dwukrotnie większym od zaprojektowanego. Już w pocz. XX w. system nie nadążał jednak za rozwojem terytorialnym miasta. Rozbudo- wa q Oliwy i q Nowego Portu wymusiła budo- wę autonomicznych układów obsługujących te dzielnice. W 1878 powstało drenażowe q uję- cie wody Pelonken (Polanki). Aby pokryć szybki wzrost potrzeb związanych z rozbudową q Wrzeszcza, w 1903 wybudowano głębinowe ujęcie Friedensschluss (q Mirów), zlokalizowane w rejonie skrzyżowania ob. ul. Abrahama i al. Grunwaldzkiej. Około 1911 uruchomiono w q Oliwie, w obszarze morenowym, ujęcia Freudental (q Dolina Radości lub Las Oliwski) orazq Leśny Młyn (zw. także ob. Strachowo). Jakość wody pozwoliła na użytkowanie wody bez jej uzdatniania. Likwidacja fortyfikacji miejskich stworzyła szanse rozwoju dla obszaru śródmiejskiego. Skomunalizowano wówczas i zmodernizowano garnizonowe ujęcie wody z epoki wojen napoleońskich, położone w obszarze fortyfikacji q Dolnego Miasta, oddając w 1902 ujęcie wodyq Kamienna Grodza. Drugim ujęciem w obrębie fortyfikacji była q Ołowian- ka, ujęcie położone w bezpośrednim sąsiedz- twie przepompowni ścieków. Powstało ono prawdopodobnie w 1911–14.W 1914 powstało q ujęcie Zaspa Wodna (ob. ul. Chrobrego 90), uzupełnione w 1918–26 przez wybudowanie zachowanego i ob. obiektu. W 1931 zbudowano przepompownię przy ob. ul. Sobieskiego 3 oraz zbiornik retencyjny Cyganka (ob. ul. Paganiniego/Kamieńskiego, koło nr. 5), a w 1932 zbior- nik wody Wysoki Dwór (ob. ul. Suwalska, koło nr. 35). W zakresie kanalizacji kontynuowano rozbudowę istniejącego systemu. Wybudowano sieć kanałów na Spichlerzach i układ kanalizacyjny dla Wrzeszcza. W 1902 powstała przepompownia ścieków Gründung (q Czerwony Most przy ul. Sandomierskiej 58). Ścieki z całego miasta kierowane były do przepompowni Ołowianka. W tym też czasie zmieniona została koncepcja kanalizacji. Zamiast kanałów ogólnospławnych, w których ścieki odprowadzano razem z wodami deszczowymi, zaczęto stosować sieci rozdzielcze. W 1902 uruchomiono przepompownię ścieków Neufahrwasser (Nowy Port, ul. Rybołowców 3b). W 1904 rozbudowano też pola filtra- cyjne (q Sączki), 1907 uruchomiono układ kanałów zbiorczych grawitacyjnych, doprowadzających ścieki do przepompowni Swojska (ul. Swoj- ska 14), skąd rurociągiem i syfonem pod Wisłą w rejonie Wisłoujścia doprowadzane były do pól filtracyjnych w Sączkach. Przed 1914 rozpoczęto budowę drugiego układu kanalizacyjne- go. Odbierał on ścieki z terenu Oliwy (prze- pompownia Glettkau, q Jelitkowo) i z q Brzeźna (przepompownia Brösen przy ob. ul. Zdrojowej) i kierował je do wybudowanej samodzielnej oczyszczalni ścieków na granicy z Sopotem (ob. okolice ul. Łokietka). Oczyszczone ścieki kierowane były do Zatoki Gd. W 1927, ze względu na rosnące znaczenie czystości plaż w So- pocie, uległa ona likwidacji. W 1930 przystąpiono do budowy prototypowej, doświadczalnej q oczyszczalni ściekówZaspa. Zastosowano na niej, po raz pierwszy w Europie, metodę osadu czynnego. Funkcjonowała od 18 VII 1931; w tymże roku podłączono do niej Brzeźno, w 1934 także Sopot i Oliwę. W 1940–42 wykonano układ kanalizacji sanitarnej na wyspie Ostrów. Po zakończeniu II w. świat. wykonano podstawowe remonty ocalałych obiektów, już w 1945 popłynęła woda z ujęcia w Pręgowie, uruchomiono i odbudowano ujęcia wody Zaspa i Grodza Kamienna, zbiornik wody Cyganka, sieć drenażową na ujęciach Polanki, Dolina Radości, przepompownię wody Sobieski, przepompownie ścieków: Ołowianka, Brzeźno, Czerwony Most i Jelitkowo,oraz pola irygacyjne w Sączkach. Zlikwidowano natomiast ujęcia Ołowianka oraz Mirów. W latach 50. XX w. przeprowadzono rozbudowę ujęć Kamienna Grodza, Zaspa i Dolina Radości, wybudowano też 2 obiekty: ujęcie Sobieski (ul. Sobieskiego 3) i Kołobrzeska (między ul. Krynicką, koło nr. 7, i ul. Chłopską). Na pocz. lat 60. XX w. powstająca dzielnica q Przymorze wymusiła decyzję o przystąpieniu do budowy w 1959–65 w obszarze pasa nadmorskiego nowego ujęcia q Czarny Dwór (ul. Czarny Dwór 5). W 1969–73 powstało gł. ujęcie w delcie Wisły: q Lipce (ul. Niegowska 23), 1975 przekazano do eksploatacji przepompownię Ptasia (ul. Ptasia, koło nr. 20a) wraz z żelbetową ma- gistralą Ф1000 mm. W 1970–80 przystąpiono do budowy ujęcia q Osowa (ul. Chełmińska), oddanego do użytku w 1988. Intensywny pobór wody z ujęć głębinowych w latach 70. XX w. doprowadził do poważnych problemów z zasobami wód podziemnych, które stanęły w obliczu możliwej ingresji wód słonych. W 1975–86 wybudowano powierzchniowe q ujęcia wody w Straszynie. W latach 80. i 90. XX w. nastąpiła zmiana w podejściu do gospodarowania wodą W tym okresie powstały obiekty mające za zadanie magazynowanie wody, jej tranzyt i przerzut do innej strefy. W 1980 wybudowano zbiornik retencyjny Migowo (ul. Myśliwska 39), w 1986 ukończono budowę nowych zbiorników Orunia (między ul. Nowiny/Kampinowska),w 1992 zbiorników q Migowo (ul. Myśliwska 39). W 1993 zakończono budowę magistrali Migowo – Jasień, a w 1996 oddano do eksploatacji 4 zbiorniki Sobieski (ul. Sobieskiego, za nr. 90; q Potok Królewski) o łącznej poj. 20 tys. m³. Obecnie Gd. jest zaopatrywany w wodę z 6 ujęć wód głębinowych (Pręgowo, Lipce, Czarny Dwór, Zaspa Wodna, Dolina Radości, Zakoniczyn), podłączonych do miejskiej sieci wodociągowej i zaopatrujących tzw. dolny taras, oraz ujęcia wody powierzchniowej Straszyn, zaopatrującego tzw. górny taras miasta. Układ uzupełnia również 12 lokalnych ujęć wód podziemnych (Osowa, q Matarnia, q Smęgorzyno, q Złota Karczma, q Klukowo, q Rębiechowo, Kalina, q Jasień, q Łostowice, q Oczyszczalnia Wschód, q Świbno i q Sobieszewo), zaopatrujących wydzielone obszary miasta, w tym Wyspę Sobieszewską, która w 2013 zostanie podłączona do wodociągu centralnego, a ujęcia w Świbnie i Sobieszewie zostaną wyłączone z eksploa- tacji. Obecnie 61% wody pochodzi z ujęć głę- binowych, 30% z ujęcia powierzchniowego, 10% z drenażowego. W zakresie kanalizacji, po 1945 przeprowadzono wiele inwestycji zmierzających do zwiększenia przepustowości układu. Należy do niej rozbudowa biol. q oczyszczalni ścieków Zaspa, zakończona w 1967, oraz budowa kolektorów Sopot–Zaspa i Brętowo–Zaspa. W 1976 przekazano do eksploatacji nową q oczyszczalnię Wschód wraz z przepompownią Bogatka i systemem kana- łów odprowadzających oczyszczone ścieki do Wisły w Świbnie. Wybudowano wiele kolektorów i pompowni pozwalających na zmianę orientacji układu kanalizacyjnego w kierunku nowej oczyszczalni. W 1976 zmodernizowano q przepompownię Ołowianka i wybudowano rurociąg tłoczny do oczyszczalni Wschód. Oczyszczalnia Wschód została zaprojektowana jako grupowa oczyszczalnia, do której odprowadzane są także ścieki z sąsiednich gmin: Pruszcza Gd. i Kolbud. Dla umożliwienia odbioru ścieków z tych gmin wykonano kolektory Morena i Radunia oraz – w 1982 – przepompownię Motława wraz z rurociągiem prowadzącym do oczyszczalni Wschód. W 1991 zlikwidowano najstarszą oczyszczalnię, czyli pola filtracyjne Sączki, 31 XII 2008 zakończyła pracę oczyszczalnia Zaspa. System wodoc.-kanaliz. ma ob. długość ok. 2,5 tys. km. Struktura materiałowa i wiek rurociągów kształtowały się historycznie. Dominującym materiałem jest żeliwo (33,5%), kamion- ka (27,76%), PCV (13,06%), żelbet, AC beton (11,05%), PE, stal, cegła, vipro, ołów i in. 30% sieci ma więcej niż 50 lat, a tylko 40% mniej niż 20 lat. Najbardziej awaryjne są sieci z lat 70. XX w. Topografia miasta, gdzie między osiedlami pasa nadmorskiego a dzielnicami położonymi na wzgórzach morenowych różnica wysokości wynosi ponad 180 m, wymusza potrzebę wielokrotnego pompowania wody. W systemie wodoc. Gd. wyróżniamy 5 stref ciśnień. W Gd. nie występują retencyjne zbiorniki wieżowe (wieże wodociągowe). Za taki może zostać uznany zbiornik na wodę ukryty w kominie starej kotłowni q PG. W 1945 powołano Zakład Wodociągów i Kanalizacji, zatrudniający na pocz. 243 Polaków i 256 Niemców. W 1946 przemianowany na Wodociągi i Kanalizacje Miasta Gd., z siedzibą od 1949 przy ul. Wałowej. W wyniku kolejnych zmian nosiło nazwy: od 1950 Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji, od 1974 – Okręgowe Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji (Gd., Sopot, Gdynia), w tym samym roku, po połączeniu z Przedsiębiorstwem Zaopatrzenia Żuław w Wodę, zakładów z Kartuz, Starogardu Gd., Kościerzyny, Tczewa i Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji w Elblągu, otrzymało nazwę Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji (WPWik). W 1988 WPWik rozdzielono na 2: Okręgowe Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Gd. (OPWIK) oraz OPWIK w Gdyni. W 1992 powstał q Saur Neptun Gd. GP, SM, ZMA
