ŁAŹNIE PUBLICZNE. Wedle świadectwa archeologów najstarsze ł. funkcjonowały w grodzie gd. (przy ujściu Motławy do Wisły) z poł. XI w., gdzie odsłonięto drewniany budynek z brukiem kamiennym zamiast podłogi. Na bruk lano wrzącą wodę, kąpieli zażywano w unoszącej się parze. Informacje o łaźniach miejskich w Gd. pochodzą z XIV w.; w przywilejach lokacyjnych dla Głównego Miasta (1342), Młodego Miasta (1380) i Starego Miasta (1381) mowa jest o pobieraniu przez władzę zwierzchnią opłat za funkcjonowanie łaźni. W XIV w. na obszarze Głównego Miasta funkcjonowały 3 łaźnie: przy Heilige-Geist-Gasse (ul. św. Ducha, róg z ob. ul. Złotników), przy Hundegasse (ul. Ogarna, między ob. ul. Kotwiczników i ul. Słodowników) i przy Große Wollwebergasse (ul. Tkacka, u wylotu ob. ul. Piwnej), rozebranej dopiero 1600 w związku z budową w tym miejscu Wielkiej Zbrojowni. Na Starym Mieście 1381 komtur gd. ( komturstwo gd.) nadał Mikołajowi Wetirhanowi łaźnię przy Wielkim Młynie (naprzeciw Ratusza St. M.), z prawem założenia przy niej karczmy. Łaźnia ta, wykorzystywana przez mieszczan, funkcjonowała także w XV w. W 1381 istniała też łaźnia przy ob. ul. Tartacznej (między ob. ul. Zamkową i ul. Olejarnią), już jednak 1422 pozostał po niej pusty plac, na którym mieszczanin Gerd Lange wybudował tartak. W Głównym Mieście działało także bractwo łazienników, adorujące ołtarz św. Barbary w kośc. NMP.
BŚ W czasach nowożytnych ł.p. na terenie Gd. nie były zbyt rozpowszechnione, co wiązało się zapewne ze złą sławą tego rodzaju przybytków jako miejsc rozpusty (władze miejskie od czasów reformacji były na to szczególnie wyczulone) oraz ze względu na niebezpieczeństwo epidemiologiczne. W XVII–XVIII w. funkcjonowały dwie łaźnie miejskie: na Starym Mieście przy zbiegu Böttchergasse (ul. Bednarska) i Pfefferstadt (ul. Korzenna), na Głównym Mieście przy Heilige-Geist-Gasse. Funkcjonowanie ł.p. regulowały zarządzenia Rady Miejskiej na Starym Mieście – Rady Staromiejskiej. Były dzierżawione koncesjonowanym łaziebnikom, z którymi zawierano stosowne kontrakty na ich prowadzenie; musieli oni z tego tytułu płacić do kasy kamlarii czynsz, którego wysokość ustalały władze miejskie. Budynki łaźni zaopatrzone były w oddzielne pomieszczenia przeznaczone dla mężczyzn i kobiet; ich podstawowe wyposażenia stanowiły piece nagrzewające wodę oraz kadzie (wanny) służące do kąpieli.
DK Problem dostępu do masowych kąpieli przybrał na znaczeniu w czasie I WMG, kiedy to w mieście stacjonowało kilka tysięcy żołnierzy. Organizowane były dla nich latem zbiorowe kąpiele morskie w Brzeźnie. Sprawę higieny doceniał dr Georg Haffner, oficer i lekarz armii fr., nast. twórca kurortu w Sopocie, 1811 w swoim domu najpierw przy Ankerschmiedegasse 2096 (ul. Kotwiczników 11), nast. przy Poggenpfuhl 381 (ul. Żabi Kruk 75)założył publiczny zakład kąpielowy z ciepłą wodą. W 1839 podobne zakłady istniały przy Poggenpfuhlgasse 381, 1839 i 1854 przy Ketterhagergasse 111 (ul. Zbytki 11) i Vorstädtischer Graben 403 (ul. Podwale Przedmiejskie 34). Ten ostatni był nast. prowadzony przez wiele lat przez Adolfa Wilhelma Jantzena (1818–83), 1897 przez jego syna Georga, a 1908–14 przez kolejnego właściciela, Alberta Pettera. Zamknięty został przed 1921. W miejscu zakładu zamierzano przed i w. świat. zbudować (poprzez powołane w tym celu towarzystwo akcyjne) duży basenpływacki z zapleczem kąpielowym. Wybuch wojny przeszkodził w tych zamiarach. Wojsko rozwiązało problem higieny osobistej najpierw przez budowę garnizonowej dużej łaźni przy Thornscher Weg (ul. Toruńska), róg Poggenpfuhlgasse, nast. poprzez łaźnie w nowo wznoszonych koszarach. Latem żołnierze wykorzystywali do kąpieli otwarte baseny w fosach miejskich ( pływalnie). W 1884 ł.p., oprócz wspomnianej Jantzena, znajdowały się przy Große Bäckergasse 20 (ul. Piekarnicza, nie istnieje) i przy Mattenbuden 26 (ul. Szopy). W 1890 ogólnodostępną łaźnię otworzyła Fundacja Abegga przy Hühnerberg (ul. Kurza) na Dolnym Mieście. Prywatne zakłady tego typu funkcjonowały w Gd. do czasów II w. świat. (w większości gd. domów wzniesionych przed 1875 – a nawet i później – nie było łazienek. W 1939, obok miejskich zakładów działały łaźnie przyPodwalu Przedmiejskim 11, Szerokiej 82, ekskluzywna na Hansaplatz 14 ( pl. Hanzy, ob. rejon ul. Wały Piastowskie) i we Wrzeszczu przy Ferberweg 14 (ul. Miszewskiego). Władze miasta doceniały rolę ł.p. w poprawie stanu sanitarnego i stanu zdrowia mieszkańców. Do realizacji własnych zadań mogły przystąpić po 1875, po doprowadzeniu do miasta wystarczającej ilości wody, jak i stworzeniu sieci kanalizacyjnej. Na początku XX w. powstały miejskie zakłady kąpielowe w dzielnicach zamieszkanych gł. przez uboższą część ludności. Powstawały w budowanych w tym celu solidnych ceglanych gmachach, często połączonych z salą sportową dla pobliskiej szkoły. Zostały wyposażone zarówno w wanny kąpielowe, jak i natryski, dostępne za niewielką opłatą kilku fenigów. Były to ł.p. zw. potem Volksbäder. Działały od: kwietnia 1903 przy Hakelwerk 11 (ul. Osiek), dla Dolnego Miasta od 14 IV 1908 przy Große Schwalbengasse 1 (ul. Jaskółcza; ob. Centrum Sztuki Współczesnej „Łaźnia”), 21 XII 1909 w Nowym Porcie przy Albrechtstraße 6 (ul. Strajku Dokerów) i od 10 XI 1914 na Siedlcach przy Oberstraße 51a (ul. Malczewskiego). Kolejna powstała dopiero w oddanym do użytku 30 IV 1927 nowym budynku Miejskiej Kasy Chorych (Ortskrankenkasse) przy Wallgasse 14b (ul. Wałowa). Łaźnia miejska przy Hakelwerk (ul. Osiek) dobudowana została do szkoły dla chłopców (budynkowi nadano styl neogotycki) i była z nią połączona. Miała na parterze 28 kabin z natryskami i 48 przebieralni dla młodzieży (możliwość korzystania przez 288 osób w ciągu dnia), na i piętrze łazienki publiczne (22 kabiny męskie z natryskami i 3 wannami, wejście od ulicy, 7 natrysków i 6 wanien dla kobiet, wejście od podwórza), na II piętrze znajdowała się sala gimnastyczna. Łaźnie na Dolnym Mieście i w Nowym Porcie, w budynku w stylu neorenesansowym, miały podobne rozwiązanie: 3 klatki schodowe (osobne dla kobiet, mężczyzn i dzieci) prowadzące na parterze do szatni, skąd przechodzono do pomieszczeń z prysznicami i wannami. Łaźnia na Dolnym Mieście miała 72 kabiny do przebierania i 36 pryszniców dla uczniów. Na i piętrze były 22 prysznice i 8 wanien dla mężczyzn oraz 6 pryszniców i 8 wanien dla pań. Na II piętrze znajdowała się sala gimnastyczna tylko dla uczniów (dostępna klatką schodową z parteru). Koszt kąpieli pod prysznicem wynosił 10 fenigów (w tym mydło i ręcznik), kąpiel w wannie kosztowała 30 fenigów. Łaźnie p. przetrwały okres II w. świat., nadal służąc mieszkańcom. Zamknięto je po 1975, kiedy spadło zainteresowanie tego typu usługą.
MrGl
