BURSZTYNNICTWO, BURSZTYNIARSTWO

< Poprzednie

Następne >

Bursztynowy paciorek, XV–XVI wiek

Bursztynowa szkatułka, warsztat gdański, około 1700

Muzeum Bursztynu

BURSZTYNNICTWO, BURSZTYNIARSTWO. Wokół ujścia q Wisły obróbką bursztynu zajmowała się ludność wszystkich wczesnych kultur od co najmniej 4 tys. lat przed 997, od którego liczy się „pisana” historia Gd. Dzięki odkryciom archeol. w rejonie wsi Niedźwiedziówka (obszar Żuław Wiślanych) wiemy, że w III tysiącleciu p.n.e. na Żuławach i Mierzei Kurońskiej ludność kultury rzucewskiej eksploatowała i obrabiała bursztyn na wielką skalę, o czym świadczy 150 tys. zabytków bursztynowych odkrytych na tym terenie. W dziełach starożytnych pisarzy znajdują się opisy bursztynu przywożonego do Rzymu z odległego kraju Lugiów i Wenedów, położonego nad Oceanem Płn., bo tak wówczas nazywano M. Bałtyckie. Pliniusz Starszy opisuje zakończoną powodzeniem wyprawę po bursztynowy skarb ku niezbadanym wybrzeżom Bałtyku, zorganizowaną w i w. n.e. z rozkazu cesarza Nerona. Bursztynowy szlak z Rzymu w rejon dzisiejszej Zatoki Gd. był arterią handl. w i i II w. n.e. Na przeł. II i III w. na skutek walk Rzymian z plemionami z obszarów środkowego Dunaju ruch uległ zmniejszeniu. W średniowieczu gł. ośrodkami rzemiosła bursztyniarskiego były najpierw Wolin, później Gd. i Kołobrzeg. Najstarsze ślady pracowni bursztyniarskiej w Gd. pochodzą z końca X w. Wyrabiano w nich paciorki, pierścienie (niekiedy rzeźbione), wisiorki, kostki i pionki do gry, figurki antropomorficzne, przęśliki i przedmioty magiczne, np. „młotki Thora”, a po wielkim chrzcie gdańszczan przez q św. Wojciecha również krzyżyki.

Już wtedy surowiec i wyroby z bursztynu sprzedawano do innych miast na ziemiach pol. i Flandrii. Bursztyn wysyłano do Brugii, Lubeki, Amsterdamu, Antwerpii, Kolonii, Norymbergi i Wenecji. Taka polityka nie sprzyjała rozwojowi rzemiosła bursztyniarskiego w Gd. Król Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu tereny bogate w bursztynowe złoża (1466). W okresie i Rzeczypospolitej bogaty i liczący się w Europie Gd. znany był już jako ważne centrum bursztyniarstwa: rozwijała się rzeźba sakralna, produkowano różnorodne naczynia, szkatuły, pudełka, lichtarze, zegary i ramy do obrazów. W 1406 zaczęły działać w Polsce cechy bursztyniarzy w Gd. i Słupsku. Pierwsze cechy w Europie powstały 100 lat wcześniej w Brugii i Lubece. Zwano ich „paternoster macherami” ze względu na wytwarzane bursztynowe różańce. Wraz z reformacją w XVI w. w twórczości gd. bursztyniarzy pojawiły się przedmioty codziennego użytku i ozdobne drobiazgi. O wytwarzanych z bursztynu „skrzyneczkach, łyżeczkach, wazeczkach, klatkach dla ptaszków” pisał zgorszony takim stanem rzeczy legat papieski, kardynał Francesco Giovanni Commendone (1563). Wyroby z bursztynu, będące dziełem gd. mistrzów, w XV–XVIII w. znajdowały nabywców na terenie Polski i za granicą. Przykładem może być figurka Madonna na półksiężycu, XVI-wieczna, lecz w formie got., z warsztatu cysterskiego w Oliwie, w zbiorach paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie. Wcześnie pojawiają się też rzeźby inspirowane antykiem, jak np. figura Hermesa ze zbiorów Muzeum Zamkowego w Malborku. Z tego czasu pochodzą duże plakiety reliefowe i w rzeźbie wgłębnej (intaglio), np. medalion z portretem królowej Anny Jagiellonki. W XVI w. powsta- ły liczne naczynia bursztynowe: kufle, puchary i kulawki, w tym słynna Zygmunta III Wazy, wykonana z własnoręcznym udziałem króla. Na przeł. XVI i XVII w. zbudowano pierwsze duże szkatuły czysto bursztynowe (bez szkieletu drewnianego lub metalowego), przyszłą specjalność Gd. w dziedzinie dyplomatycznych darów. Wielkość szkatuł przy kruchości materiału wymagała podwojenia warstwy ścianek, a ranga odbiorców spowodowała, iż warstwa wewnętrzna była dekorowana równie bogato jak zewnętrzna. Na pocz. XVII w. nowa metoda obróbki oprac. przez G. Schreibera umożliwiła wycinanie z bursztynu cienkich płytek, zdobienie ich płytkim reliefem, a następnie łączenie ze sobą. Dzięki temu powstały najpiękniejsze gd. dzieła: szkatułki, kufle, dzbany, talerze, puchary. Aby podkreślić ich blask, zaczęto podkładać pod grawerunki płatki złotej folii (technika eglomisée). Dużą rolę zaczęła odgrywać kość słoniowa. Wiek XVII przyniósł powiększenie skali obiektów reprezentacyjnych, a nade wszystko bogactwo ich rozmaitych funkcji, form i technik wykonawczych. W gd. pracowniach tworzono dzieła z bursztynu na zamówienie mieszczan, szlachty, magnatów, duchowieństwa i królów pol. Bursztynowe wyroby z Gd. docierały na dwory książęce i królewskie całej Europy, były najcenniejszymi dyplomatycznymi podarun- kami dla papieży, carów, sułtanów i kalifów oraz władców europejskich, w tym „króla słońce” – Ludwika XIV. Rejon Zatoki Gd. był uznawany wówczas za centrum bursztyniarstwa europejskiego. W Gd. wytwarzano imponujące dzieła sakralne i świeckie. Według kanonów katolickich, protestanckich i prawosławnych powstawały sceny Ukrzyżowania, relikwiarze, ołtarzyki liczące wiele kondygnacji, scen biblijnych i figur świętych (przykład: ołtarzyk króla Jana III Sobieskiego podarowany po wiktorii wiedeńskiej papieżowi) oraz insygnia hierarchów: berła, pastorały, pektorały i prawosławne panagije. Obiekty świeckie tworzone były najczęściej w duchu form antycznych, z wykorzystaniem klas. porządków archit., ornamentyki i tematów mitologicznych. Powstały skomplikowane naczynia: kufle, patery, puchary, wazy, puzderka, wazony, skryptoria i wiele innych o zaskakującym przeznaczeniu. Bursztyn stał się ważnym komponentem dekoracji pałacowych komnat: kandelabry, żyrandole, ramy wielkich luster, kompozycje rzeźbiarskie i w końcu meble, w tym specyficzna forma kabinetu, ozdobnej szafy-sekretarzyka z wieloma skrytkami. Mis- trzowie gd. zaprojektowali i wykonali dwa najbardziej znaczące w skali światowej dzieła bursztynowe: 1) tron cesarza Leopolda i, powstały w 1678 w pracowni Nikolausa Turaua przy udziale Christopha Mauchera i Gottfrieda Wolframa, 2) bursztynowy wystrój ścian gabinetu króla prus. Fryderyka i w Berlinie w 1701–12, który wszedł później w skład Bursztynowej Komnaty jako dominujący element (80% powierzchni). Wielkie obiekty z 2. poł. XVII w. miały konstrukcję drewnianą, oklejaną płytkami i rzeźbionymi elementami bursztynowymi. Nieprzerwanie trwała produkcja tradycyjnych naszyjników bursztynowych, pozostawało jednak w cieniu dokonań sztuki dekoracyjnej i rzeźby. ROP, WG

Około połowy XVII wieku bursztynowe wyroby zaczęto konstruować z wykorzystaniem szkieletów drewnianych. W ten sposób powstawały kilkukondygnacyjne ołtarzyki domowe, szkatuły, szafki z szufladkami na drobiazgi, różne gry stołowe. W 1. poł. XVIII w. problemy z surowcem i spadek popytu na luksusowe wyroby z bursztynu sprawiły, że powodzeniem cieszyły się przede wszystkim bibeloty i drobiazgi: puzderka i tabakierki, flakoniki, etui na przybory do szycia, uchwyty do lasek, rożki na proch i oprawy przyborów toaletowych. W XVIII w. bursztyniarstwo gd. przeżywało kryzys, podobnie jak gospodarka miejska. Wielka zaraza dżumy 1709 i wojna północna z 1700–21zmniejszyły z jednej strony kadry tej branży, z drugiej zaś krąg odbiorców gd. wyrobów. Naturalne ubytki kadrowe uzupełnili przybysze spoza Gd., gł. w tym okresie czeladnicy i mistrzowie pochodzący z rejonu Słupska: Gabriel Achtman, którego potomkowie działali w Gd. przez cały XIX w., Martin Hildebrandt, Johann Gottlieb Klingbeil, Johann Georg Thiede, Karl Spruth czy Martin Jasch, z Królewca pochodził mistrz Karl Heinrich Hondebiehr, z Elbląga – Johann Beniamin Spiegelberg, którego wnukowie i prawnukowie czynni byli jeszcze w Gd. w poł. XIX w.. Napływ do Gd. bursztynników ze Słupska, Królewca oraz litew. Pałangi widoczny był przez cały XIX w. Wyroby gd. mistrzów trafiały do odbiorców w krajach Europy Zach., gł. Anglii, dworów szlacheckich i miast Rzeczypospolitej. Kupcy ormiańscy osiedleni w Gd. eksportowali surowy bursztyn i tzw. modlitewniki do krajów islamskich. Na przeł. XVIII i XIX w. zajmowała się tym m.in. rodzina Stephana Schahnasjana (1737–1805) i jego syna q Johanna Stefana Schahnasjana. Łącznie w branży bursztyniarskiej w okresie 1750–1945 pracowało w Gd. na różnych stanowiskach ponad 650 osób (można obecnie ustalić nazwiska 630).

Kryzys branży nastąpił w końcu XIX w. Wpłynął na to brak taniego surowca, którego ceny dyktowały monopolistyczne na gd. rynku firmy królewieckie, pozyskujące surowiec z odkrywkowych kopalń, jak i tańsze od gd. wyroby z masowej seryjnej produkcji. Widać to po odpływie kadr po 1890. Szlifierze bursztynu, a nawet mistrzowie i czeladnicy, zatrudniali się jako tokarze w fabrykach, robotnicy lub dozorcy. Nie zachowały się żadne wykazy produkowanych przez gd. bursztynników wyrobów, nieznani są także ich autorzy, po 1808 nie obowiązywały bowiem przepisy cechowe o oznakowaniu wyrobów. Część droższych wyrobów sprzedawano w opakowaniach firmowych, te się jednak nie zachowały. Z pośrednich źródeł, gł. inseratów prasowych, wiadomo, że wytwórczość ukierunkowana była na masową produkcję różnych ozdób kobiecych, męskich spinek do mankietów i krawatów, symbolicznych obrączek, cygarniczek, małych szkatułek na precjoza oklejanych szlifowanym bursztynem, przedmiotów kultu (krzyżyków, islamskich modlitewników). W zbiorach muzealnych brak przedmiotów bursztynowych z tego okresu kwalifikowanych jako dzieła o dużej wartości artystycznej.

Wydarzenia marca 1945, zniszczenie centrum miasta, gdzie przez wieki funkcjonowały warsztaty mistrzów bursztynnictwa, nast. akcja wysiedleńcza ludności niem. spowodowały zmianę osób związanych z produkcją wyrobów z bursztynu. Pionierem była państw. wytwórnia wyrobów metalowych i bursztynowych, która już 1945 rozpoczęła działalność w dawnym zakładzie Brunona Reicha przy ul. Kochanowskiego 41, 1949–90 prowadzona przez firmę Cepelia (Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego), po 1990 sprywatyzowana. Prywatne zakłady rzem. tej branży zaczęły powstawać ok. 1950, kiedy wykształciła się grupa osób posiadająca umiejętność i znająca tajniki obróbki surowego bursztynu. Rozwój tej branży datować należy po 1960, kiedy napływ turystów do Gd. zwiększył krąg odbiorców. Produkcja rzem. przez wiele lat nastawiona była na masową, typową produkcję pamiątek, biżuterii. Po 1974 wprowadzono kategorię „mistrz rzemiosła artyst.”, nadawaną przez resort kultury i sztuki. Ich wyroby, oprawiane najczęściej w srebro, prezentowane były na wystawach organizowanych co 2 lata przez Izbę Rzemieślniczą w Gd. i q Muzeum Historyczne Miasta Gd. Z prac powstałych w tym okresie wymienić trzeba zwłaszcza księgę pamiątkową miasta Gd., ozdobioną bursztynem i srebrem przez Irenę Leonowicz (1974), do której wpisują się oficjalni gd. goście (głowy koronowane, prezydenci państw), oraz noszony przez każdorazowego prezydenta Gd. podczas oficjalnych uroczystości srebrny łańcuch z godłem miasta (praca Władysława Tujko), ozdobiony przez i. Leonowicz bursztynem. W Polsce największe kolekcje dzieł dawnych i współczesnych mistrzów różnych nacji znajdują się w Muzeum Zamkowym w Malborku, w działającym od kilku lat Muzeum Bursztynu w Zespole Przedbramia ul. Długiej, za granicą duży zbiór znajduje się w drezdeńskiej Grüne Gewelbe, Muzeum Bursztynu w Pałandze na Litwie, w zbiorach królewieckich i petersburskich. MrGl

Znakomite tradycje gd. mistrzów złotnictwa i bursztynnictwa kontynuowali w Gd. w latach 90. XX w. i 1. dekady XXI w. bursztynnicy, artyści plastycy i projektanci. Na szczególne wyróżnienie zasługują prace q Lucjana Myrty, q Bogdana Mirowskiego i q Mariusza Drapikowskiego.