Medal upamiętniający Jana Heweliusza, Arvid Karlsteen, awers i rewers, 1687
Popiersie Jana Heweliusza, André Le Brun, 1788
Akt nadania Janowi Heweliuszowi godności członka honorowego Królewskiego Towarzystwa Naukowego w Londynie, 1664
HEWELIUSZ JAN (Johann / Hans Hewelcke / Hövelke / Höfelcke; Johannes Hefelke / Hevelius; 28 i 1611 Gdańsk – 28 i 1687 Gdańsk), astronom, browarnik. Pochodził z rodziny przybyłej do Gd. z okolic Hamburga; pierwszym notowanym przedstawicielem w Gd. był Heinrich Havelke (zm. 1434 Gd.). Tradycje piwowarstwa w rodzinie H. sięgały jego pradziadka Nickla, właściciela browaru u zbiegu 4. Damm (ul. Grobla IV) i Häkergasse (ul. Straganiarska). Syn Abrahama (1576–1649), browarnika, czł. q Trzeciego Ordynku, i Korduli z Heckerów (1592– 1653); ur. w domu przy 4. Damm 7 (ul. Grobla IV); miał 5 młodszych sióstr. Od 1618 uczeń q Gimnazjum Akademickiego, 1622 immatrykulowany na uniw. w Królewcu. Od 1627 kontynuował naukę w Gd.; zainteresowanie naukami ścisłymi i astronomią rozwijał pod wpływem q Petera Krügera. W 1630 studiował prawo na uniw. w Lejdzie, 1631 przebywał w Anglii i Francji, nawiązując bliższe kontakty z takimi uczonymi, jak Pierre Gassendi, Marin Mersenne i Athanasius Kircher. Od 1634 w Gd.; 21 III 1635 poślubił Katherine Rebeschke (1613–62), która wniosła w posagu browar i 2 domy przy Pfefferstadt (ul. Korzenna 53 i 54), gdzie zamieszkali. Po śmierci ojca odziedziczył dom i browar przy Pfefferstadt (ul. Korzenna 55), po śmierci matki – browar przy Jopengasse (ul. Piwna). Od 1636 czł., a od 1643 starszy cechu browarników (q browary, q cechy). W 1641 ławnik Starego Miasta, od 1651 rajca. W 1660, 1669 i 1679–86 rzecznik Rady Starego Miasta. Z ramienia Rady Głównego Miasta pełnił funkcję inspektora cechów wiadrowników, skrzyniarzy, szklarzy, piwowarów, kramarzy i rzeźników.
Uznanie międzynarodowe, udokumentowane m.in. członkostwem w londyńskim Royal Society (dyplom z 11 V 1664), przyniosły mu prace astr. Pierwsze obserwatorium na poddaszu jednego z domów przy Pfefferstadt powstało na pocz. lat 40., drugie – jedno z największych w ówczesnej Europie – 10 lat później na dachach 3 sąsiadujących kamienic przy tej samej ulicy. Wyposażał swoje obserwatoria w instrumenty wykonywane samodzielnie lub pod swoim kierunkiem, także kupowane u innych wytwórców. Do najważniejszych instrumentów służących do pomiarów pozycyjnych zalicza się: 2 wielkie kwadranty azymutalne (promień 1,4 i 1,9 m), wielki sekstans (promień 1,7 m) i wielki oktant (promień 2,5 m) – wszystkie mosiężne, bez celownic optycznych. Do innych obserwacji służyły teleskopy, z których największy miał dł. 39 m. Wśród znaczących jego osiągnięć w dziedzinie konstrukcji innych przyrządów należy wymienić polemoskop (prototyp peryskopu) i – niezależne od Christiaana Huygensa – prace nad mechanizmem zegara wahadłowego. Heweliusz był też współodkrywcą wiekowych zmian deklinacji magnetycznej; wykonywał jej pomiary w Gd. kilkakrotnie 1628–82.
Pierwszy systematyczny program badawczy H. zaowocował dziełem Selenographia (Selenografia, 1647), zawierającym mapy Księżyca, nomenklaturę księżycową, opis libracji optycznej Księżyca i atlas jego faz. Wyniki bardziej szczegółowych badań nad libracją przedstawił w traktacie De motu Lunae libratorio (O ruchu libracyjnym Księżyca, 1654). Był zaangażowany w prowadzoną przez astronomów europejskich dyskusję na temat charakterystycznego wyglądu Saturna, co zaowocowało pracą Dissertatio de nativa Saturni facie (Rozprawa o rzeczywistej postaci Saturna, 1656), jednakże zagadkę pierścienia planety wyjaśnił 3 lata później Huygens. Własne obserwacje przejścia Merkurego na tle tarczy Słońca 3 V 1661 opisał w rozprawie Mercurius in sole visus (Merkury widoczny na Słońcu, 1662), publikując je z otrzymanymi z Anglii, bardzo ważnymi dla astronomii XVII w., wynikami spostrzeżeń Jeremiaha Horrocksa, dotyczącymi przejścia Wenus na tle Słońca z 1639. Rezultaty własnych obserwacji komet (kilka z nich odkrył), opisy hist. pojawień 250 komet i rozważania o ich naturze zawarł w dziele Cometographia (Kometografia, 1668). Prezentacji obserwatorium i instrumentów oraz opisom obserwacji H. poświęcone są Machinae coelestis pars prior (Machiny nieba część pierwsza, 1673) i Machinae coelestis pars posterior (Machiny nieba część druga, 1679). 26 IX 1679 domy H. wraz z obserwatorium strawił pożar. Odbudował obserwatorium, ale już nie udało mu się osiągnąć dawnej świetności pod względem wyposażenia. Wcześniej, bo 26 V 1679, odwiedził go Edmond Halley, który podczas ponadmiesięcznego pobytu potwierdził dokładność astrometrycznych pomiarów H., oddalając zarzuty stawiane przez Roberta Hooke’a i Johna Flamsteeda. Wydarzenia te H. przedstawił w książce pod znamiennym tytułem Annus climactericus (Rok zwrotny, 1685). Katalog ponad 1500 gwiazd, z których współrzędne blisko 500 jako pierwszy wyznaczył, oraz atlas nieba, przedstawiający 56 konstelacji – Prodromus astronomiae (Zwiastun astronomii) i Firmamentum Sobiescianum, sive Uranographia (Firmament Sobieskiego, czyli Uranografia) – przygotowała do druku i wydała w 1690 jego druga żona Katherina Elisabeth Koopman (1647–93), którą poślubił w 1663 i której udział w obserwacjach astr. uwiecznił w tekście i na rycinach Machinae coelestis pars prior. W katalogu i atlasie wyodrębnił 9 nowych gwiazdozbiorów: Tarczę Sobieskiego, Rysia, Sekstans, Jaszczurkę, Małego Lwa, Liska z Gęsią, Mały Trójkąt, Cerbera i Górę Menal; 6 pierwszych pozostaje w użyciu w astronomii współczesnej. Łącznie jego publikacje naukowe zamykają się w liczbie 21 druków zwartych (książki, publikowane listy) i pond 30 artykułów (w takich czasopismach jak „Acta Eruditorum” i „Philosophical Transactions”).
Heweliusz dbał bardzo o wysoką jakość edytorską swoich dzieł, uważany jest za jednego z najważniejszych twórców wizualnego jęz. prezentacji treści nauk. w XVII w. Przygotowując ilustracje, współpracował z q Adolfem Boyem, q Andreasem Stechem i q Jeremiaszem Falckiem, a także Francisem Allenem, Izaakiem Saalem, Lambertem Visscherem, Johannem Bensheimerem i Charlesem de La Haye; niektóre ryciny wykonywał samodzielnie. Początkowo prace drukował w gd. oficynach q Andreasa Hünefelda, Andreasa Möllera i q Simona Reinigera st. (q drukarstwo i druk). Po uzyskaniu 3 II 1662 od króla pol. Jana Kazimierza przywileju prowadzenia własnej drukarni, następne dzieła wydawał u siebie; drukarnią umieszczoną w jednym z jego domów kierował q Simon Reiniger mł. W 1662 cesarz Leopold i przyznał mu przywilej, chroniący jego wydawnicze prawa na terytorium cesarstwa. Od 1664 przez 8 lat otrzymywał od króla Francji Ludwika XIV roczną pensję; uzyskał też od niego jednorazową dotację po spłonięciu obserwatorium. W 1677 król pol. Jan III Sobieski zwolnił małżeństwo H. z płacenia podatków związanych z warzeniem i sprzedażą piwa oraz przyznał H. roczną pensję; król wspierał również finansowo odbudowę zniszczonego obserwatorium i pośmiertne wydanie katalogu gwiazd i atlasu nieba. Pierwsze małżeństwo H. było bezdzietne, z drugiego miał 4 dzieci: Johann Adeodatus (1664–65); Katherina Elizabeth (1666–1745; żona rajcy Głównego Miasta, Ernesta Langego); Juliana Renata (1668–1707; żona łowczego Dietricha Mathiasa von Henrichsen); Flora Konstancja (1672–1734; żona rajcy Karla Adolfa Ferbera). Pochowany w q kośc. św. Katarzyny. Po śmierci drugiej żony H. spuścizna po nim (instrumentarium, bibl., zbiór płyt miedziorytniczych) uległa rozproszeniu i nierzadko zniszczeniu. Zachowała się obszerna korespondencja (ok. 2800 listów), zebrana przez H. z myślą o druku. Obecnie H. jest uważany za najwybitniejszego po Mikołaju Koperniku astronoma działającego na ziemiach pol.
JaWo W 1786 popiersie H. ustawiono w Sali Rycerskiej Zamku Królewskiego w Warszawie, 1787 w Gd. obchodzono stulecie jego śmierci. W 1859 q Rudolf Freitag wykonał gipsowy model pomnika H., powołano Verein für das Hevelius-Denkmal (Towarzystwo Budowy Pomnika H.), nie zebrano jednak funduszy. W 1889 przy Pfefferstadt (ul. Korzenna 53 i 54) zainstalowano tablicę pamiątkową. Od 1894 jego imię (Heveliusplatz) nosił dawny Zuchthausplatz (pl. q Domu Poprawy), 1945 przemianowany na pl. Obrońców Poczty Polskiej – nazwę przeniesiono wówczas na dotychczasową Baumgartsche Gasse (ul. Heweliusza). W 1911 władze miasta poleciły umieszczenie poświęconej mu tablicy w Ratuszu Starego Miasta (zachowana). Imię H. nosiło w XIX w. kilka statków gd. armatorów. W XX w.: drobnicowiec typu B-516, zbudowany 1962 w Stoczni im. A. Warskiego w Szczecinie (pływał w PLO do 1987), prom kolejowo-samochodowy typu q ro-ro, zbudowany dla PLO 1977 w stoczni w Norwegii (zatonął w katastrofie 14 i 1993 u wybrzeża Rugii), okręt hydrograficzny zbudowany w q Stoczni Północnej, od 1982 pozostający w służbie MW. W Gd. od 1979 istnieje hotel Heweliusz. 6 VII 1987 (z okazji 300-lecia śmierci) w Ratuszu Starego Miasta otwarto poświęconą H. wystawę, zorganizowaną przez q Muzeum Historyczne Miasta Gd. i q BG PAN, 1987 ustanowiono Nagrodę Naukową Miasta Gd. im. J.H. (q nagrody miasta Gd.), 1988 jego imię otrzymał q browar w Kuźniczkach, produkujący piwo Heweliusz, 2009 – gd. SP nr 55. Rok 2011 Sejm RP uchwalił Rokiem J.H. Jego inauguracja odbyła się 28 i 2011 w Ratuszu Głównego Miasta, a BG PAN zorganizowała jednodniową wystawę oryginałów dzieł H. Z okazji jubileuszu Browar Amber w Bielkówku wyprodukował piwo Johannes. 22 VIII 2011 członkowie 28. Ekspedycji na ISS (Międzynarodowa Stacja Kosmiczna) przekazali z kosmosu pozdrowienia dla mieszkańców Gd., wspominając dokonania H. Od końca XX w. funkcjonuje pociąg pośpieszny J.H. Na q Placu Zebrań Ludowych 2005–06 odbywał się kwietniowy Międzynarodowy Festiwal Piwa im. J.H. Organizowane są Regaty H., istnieje Projekt Hevelius, amatorska wyprawa balonowa na wysokość ponad 20 km, realizowany przy Polskim Forum Astronomicznym.
BŚ
