SZEROKA, ulica. Główna arteria tzw. Nowego Miasta, płn. dzielnicy q Głównego Miasta, prostopadła do nurtu q Motławy i prowadząca do portu nad tą rzeką; wytyczona po 1345, w źródłach po raz pierwszy w 1354 (jako platea ampla), w najstarszych księgach gruntowych miasta (1357–1382) nazywana także platea lata. Nazwę (łac. ampla, lata, niem. Breitgasse, Brede Gasse (szeroka, rozległa, przestronna)) zawdzięczała nieco większej niż zazwyczaj szerokości osi, spowodowanej nie tylko rangą arterii (droga do portu), ale także koniecznością osuszenia podmokłego gruntu za pomocą grobli i rowów odwadniających po jej bokach (w późn. czasie zasypanych). Od strony zach. (od q Targu Drzewnego) zamykała ją Brama Szeroka (1363 nazwana superior valva, później – Bredes Doer, Breitentor), od strony wsch. (od Motławy) brama wodna, wzmiankowana po raz pierwszy 1363, a 1367 przebudowana w q Żuraw. W XIII w. teren podmokły na obrzeżach posiadłości klasztoru q dominikanów. W dobie lokacji Gł. M. od Sz. na płn. i pd., w obie strony, przeprowadzono szereg ulic poprzecznych, pocz. zwanych Nowym Miastem, w późn. czasie tworzących (od nazwy ulicy) tzw. Kwartał Szeroki (q kwartały). Fragment Sz. między dzisiejszą Węglarską a Targiem Drzewnym w XVII – do poł. XIX w. nazywano Am Breiten Thor. Zasiedlona już w poł. XIV w. Wśród najdawniejszych mieszkańców tej arterii wymieniano w księgach gruntowych Głównego Miasta (1357–82) Burcharda Woycitza (właściciela kilku kamienic w ciągu tej ulicy, o trudnych obecnie do określenia numerach porządkowych), a także Jacoba von Langow, Stephana Nyren, Hermanna Buckelow (zamieszkałego circa aquam – a zatem w sąsiedztwie Motławy), Wentzkona de Mergenburch, Tidecona Westuali, Petera Glesera, Clausa Pleslina, Mikołaja (Nicolausa) z Kr., Herdera Lichtenow, Hancona Rulofa, Heincona Bernbucha, Hermana Dunkera, Hermana Melczera, Rutgera Wittenburcha i in. Była tu także co najmniej jedna karczma (jej właściciel – Nicolaus Tabernator). W pocz. XV w. przy ul. Sz. 2 szopy posiadał browarnik Johann Lupi, uczestnik rewolty pospólstwa gd. w 1416; po skonfiskowaniu przeszły w ręce poplecznika zak. krzyż., Hildebranda Tennenberga. Na rogu Sz. i Pańskiej (dzisiejszy nr 12/13) podwójną kamienicą dysponował od XV w. po kasatę w pocz. XIX w. zakon kartuzów, natomiast w XVI w. (ok. 1566 ?) pojawiła się nieruchomość należąca do cystersów oliwskich (ob. nr 51B, a wcześniej 52): kamienica zw. Der Lachs – Pod Łososiem, od 1659 wydzierżawiana, od 1701 wytwórnia likierów Siegfrieda Sartoriusa, a od 1704 r., po przejściu w ręce Izaaka Wedlinga, miejsce produkcji popularnego q Goldwassera oraz gospoda i winiarnia nosząca utrwaloną nazwę kamienicy. No-minalną własnością cystersów kamienica Pod Łososiem pozostała do sekularyzacji i kasaty q opactwa cystersów w Oliwie w 1831. W 1499 pożar strawił znaczną część zabudowy w ciągu Sz. Po odbudowie ulica zaliczała się nadal do ważniejszych arterii i bardziej prestiżowych lokalizacji miasta. Z końca XVI w. pochodzi kamienica pod ob. nr. 40, z fasadą wybudowaną w stylu manieryzmu niderl. W 1. poł. XVII w. przy ul. Sz. znajdowała się jedna ze szkół „pokątnych” – pryw. (zob. q szkolnictwo), w której 80 uczniów uczyło się m.in. jęz. pol. W latach 1759–85 przy Sz. funkcjonowała księgarnia Kazimierza Gottlieba Grunaua, nastawiona na sprzedaż książek podczas q Jarmarku św. Dominika. W 1792 przy Sz. otworzył księgarnię Adolf Heinrich Troschel, sprzedawca almanachów i kalendarzy. W 2. poł. XVIII w. istniały tu łącznie 122 posesje (po 61 na każdej z pierzei), w których w 1770 r. mieszkało ogółem 1519 osób. Z rzemieślników szczególnie liczni byli kuśnierze, krawcy, bednarze, a wśród ok. 30 kupców i przedsiębiorców m.in. współwłaściciel wytwórni Der Lachs, Jacob Bestvater, Franz Rottenburg i Franz Metzell (dwaj ostatni byli katolikami i zaliczali się do najzamożniejszych przedstawicieli tej mniejszościowej wówczas w Gd. grupy rel.). Wzniesiona ok. 1770 rokokowa kamienica (ob. nr 16) do 1798 należała do lekarskiej rodziny Grützmacher, natomiast wybudowana w 1771 kamienica pod nr. 42 reprezentowała styl późnobarok. (1790 – 1822 w posiadaniu kupca Danie- la Elerta Jantzena). Rodzina stolarzy o nazwisku Borkowski dysponowała do 1798 barok. kamienicą z ob. nr. 65. Na rogu Sz. i Bosmańskiej, pod ob. nr. 66, mieszkał 1760–75 zegarmistrz Johann Georg Weyer, trudniący się ponadto wynajmem lokali. Mieszkania przy ul. Szerokiej były w 2. poł. XVIII w. jednymi z najczęściej wystawianych na sprzedaż (wynajem) w mieście.
SK W końcu XVIII i pocz. XIX w. istniały 134 pose- sje. Szeroka po stronie płd. była zabudowana domami mającymi w części charakter domów tylnych ze stajniami, wozowniami dla kamienic kupieckich, mieszczących się przy ul. św. Ducha; przykładem są posesje klasztoru kartuzów (nr 12/13), klasztoru oliwskich cystersów (nr 52), innych kupców pod nr 16, 17. Przy tej ulicy stały domy cechów: rzeźników nr 8/9, piekarzy pod nr. 32. W kamienicy i oficynie nr 16 w końcu XVIII mieściła się najpierw poczta pol., od 1793 prus. ze stacją dyliżansów. q Gd. Bractwo Strzeleckie (Schützen-Gülde) miało do 1851 siedzibę w budynku pod nr. 129. W 1808 pracownie jubilerskie prowadzili znani gd. złotnicy: pod nr. 20 Johann Christian Dalitz (1753 – 1823), potem jego syn Johanna Friedrich (1801 – 87); nr 27 Emannuel Ellerholtz (1760 – 1807); nr 77 Johann Conrad Weiss (zm. ok. 1810) oraz bursztynnik Johann Beniamin Bauer (1760 – 1829) pod nr. 72. Istniejące tu przeł. wieków sklepy miały lokalny charakter, koncentrując się na towarach pierwszej potrzeby. Ze znanych kupców wymienić należy Andreasa Kabruna (1743 – 1806), stryja q Jacoba Kabruna, prowadzącego sprzedaż fajansów ang. i wyrobów skórzanych pod nr. 90, Gottfrieda Beniamina Selcke (1771 – 1834) produkującego i sprzedającego wyroby mydlarskie – nr 113; pod nr. 39 posiadał kamienicę prawnik i adwokat Aleksander Berthold Wichers (1753 – 1827). Na pocz. XIX wieku pomieszczenia w Bramie ul. Szerokiej wynajmowała od 1770 działająca od 1747 firma hurtowego i detalicznego handlu winem Daniel Feyerabendt, po jej rozbiórce w 1831 przeniosła się do zakupionej kamienicy przy Targu Drzewnym 8, gdzie funkcjonowała do 1945. Pod nr. 15 i 97 działały do 1945 apteki. Część posesji po obu stronach brukowanej kamieniami polnymi ulicy, z biegnącymi obok ściekami prowadzącymi do Motławy, zajmowały zakłady wytwórcze i rzem., w tym browary działające jeszcze w 1. poł. XIX w. W 1808 zakłady były ulokowane wg następującego układu: pod nr. 44 Ephraima Bära; nr 50 Friedricha Gottfrieda Wunnickera – te wykupione zostały po 1815 q przez Georga Lincka II; 56/57 Erdmana, po 1815 do 1839 w posiadaniu Noela Grangé; nr 85 Michaela Dautera, potem prowadzony przez Otto Emila Schwartza; nr 94 Wilhelma Petersa; nr 113 Carla Zimmermanna; nr 120 Johanna Christiana Axta. Najdłużej, do śmierci właściciela w 1858, działały browary G. Lincka na posesjach 44, 49, 50. Brak perspektyw rozwoju, powstanie kilku prężnie rozwijających się w Gd. browarów q Fischerów, menonickiej rodziny gd. browarników ze Starych Szkotów (q browary), było przyczyną ich likwidacji. Pozwoliło to na zmianę charakteru ulicy z przem. w handl. z licznymi sklepami. Ten trend utrzymał się do 1945. Posesja 52 z istniejącą od 1704 wytwórnią likierów oraz winiarnia Der Lachs, należąca od 1798 do q Carla Gottfrieda Henrichsdorfa (1758 – 1831) po jego ślubie z Adelgundą Bestvater z rodu Ambrosiusa Vermoellena, potem do 1945 do jego spadkobierców. Zamykający dostęp do Motławy i nadal pracujący miejski Żuraw Gd. znajdował się tymczasem pod nr. 67. Już na pocz. XIX w. kilka posesji zajmowały warsztaty i sklepy miejscowych bursztynników, działając do końca tego wieku. W 1. poł. XIX w. wiele posesji zmieniło właścicieli oraz przeznaczenie. W miejsce dawnych wznoszono nowe budynki, inne bywały gruntownie przebudowywane. Partery większości z nich przeznaczano na lokale użytkowe – sklepy, cukiernie, kawiarnie, restauracje. Mieszkania zajmowane przez właścicieli trzy-, czteropiętrowych domów oraz wynajmowane lokatorom posiadały już wyższy standard, często również łazienki, co podniosło już w 2. poł. wieku status tej ulicy. Mieszkali tu kupcy, ludzie wolnych zawodów – lekarze, adwokaci, pedagodzy. W 1901 powstała linia tramwajowa (q tramwaje) z przystankiem końcowym przy Żurawiu, łącząca do 1945 centrum starego Gd. z Nowym Portem. W 1853 ulica podłączona została do miejskiej gazowni, po 1898 zaś do miejskiej elektrowni. Ulicę po zmroku oświetlały przez blisko 100 lat latarnie gazowe. Do 1875 posesje na tej ulicy otrzymały wodę z nowych miejskich wodociągów i przyłącza do kanalizacji, sama ulica kanalizację burzową, po czym w latach 1886 – 88 nową nawierzchnię z granitowego bruku i chodniki z płyt z kamienia gotlandzkiego oraz kostki granitowej. Duże straty spowodował pożar, który wybuchł 19 VI 1858 w warsztacie przy ul. Młyńskiej 11. Doszczętnie zniszczonych i (lub) uszkodzonych zostało 6 budynków przylegających do Targu Drzewnego. Wart odnotowania jest fakt otwarcia 29 V 1851 drewnianej synagogi dla gminy Stare Szkoty, zbudowanej z inicjatywy jej nowego rabina Abrahama Steina (1817 – 84) przy uliczce Podmurnej 3, na zapleczu Baszty Za Murami; spalona, 10 XII 1875 została odbudowana. Zamknięta w grudniu 1887 po oddaniu do użytku Wielkiej Synagogi przy ul. Bogusławskiego, jej sala modlitw została odkupiona przez firmę Johanna Friedricha i Oscara Gamma i włączona do kompleksu ich wytwórni środków piorących. W wynajętym budynku przy ul. Szerokiej 83 1874 – 87 funkcjonowała Katolicka Szkoła dla Dziewcząt przy Kaplicy Królewskiej, a w budynku nr 113 1894 – 1905 Hotel CENTRAL Hermanna Fürsta i Juliusa Lehmanna. Wśród licznych sklepów działających w 1892 wymienić należy: popularną w mieście cukiernię i wytwórnię czekoladek oraz słynnych gd. marcepanów pod nr. 54/55 prowadzoną od 1844 przez q Augusta Heinricha Lindemanna, od 1892 przez jego zięcia Johanna Josepha Rhodego, a potem 1919–45 wnuków; sklep, wytwórnię mydła i środków piorących, zał. w nowo wzniesionej ok. 1833 po rozebraniu Bramy ul. Szerokiej kamienicy nr 131/132 przez Johanna Carla Gamma i prowadzoną do 1945 przez jego spadkobierców; księgarnię Wilhelma Derweina w 1884 pod nr. 20; w 1892 pod nr. 118 warsztat jubilerski Adalberta Dombrowskiego; pod nr. 121 warsztaty i sklepy z wyrobami z bursztynu: nr 61 Gustava Wendefeiera (1844 – 1917), nr 96 braci Hermanna (1823 – 1874) i Abrahama (1833 – 1899) Lövinsohn, specjalizujących się w skupie i eksporcie surowego bursztynu; kantor królewieckiej firmy q Statien und Becker przy Szerokiej 82. Przy ulicy znajdowały się sklepy z towarami przem.: szkłem i porcelaną pod nr. 18 i 134; garderobą dla pań, panów i dzieci pod nr. 1, 10, 32, 36, 101, 123, 127, 129, 131; obuwiem i wyrobami ze skóry 5, 6, 28, 94, 117, 120, 126, 133 i 91 zał. w poł. wieku przez Jacoba Abrahama, a nast. prowadzony do 1915 przez syna Abrahama Jacoba i jego szwagra, znanego działacza gd. gminy żyd. Martina Michaelisa Kadischa. Pod nr. 17 po 1920 funkcjonował sklep ze sprzętem radiowym Willy Trosserta, przeżywający boom po uruchomieniu gd. radiostacji w 1926. Wśród lokali handl. prym wiódł popularny w Gd. działający 1910 – 1945 duży sklep z garderobą męską i chłopięcą przy Targu Drzewnym 24 z bocznym skrzydłem przy ul. Szerokiej 1. Pamięć o nim utrwalały firmowe wieszaki, będące w użyciu w Gd. jeszcze wiele lat po wojnie i znajdujące się w zbiorach MHMG. Po 1920 popularne były w Gd. lokale gastronomiczne, cukiernia i kawiarnia Maxim Theodora Spitkera pod nr. 3 i działająca od 1 IX 1921 restauracja Peter von Danzig pod nr. 44, należąca do Emila Mengla ; cukiernia Emila Seidla w 1928 pod nr. 8/9, a wśród gd. Polonii prowadzona 1912 – 1938 pod nr. 97 apteka Teofila Kopczyńskiego. Z zakładów produkcyjnych działających tu od poł. XIX w. do 1945 wymienić należy: drukarnię wydawnictwa q Danziger Neueste Nachrichten przy ul. Szerokiej 90-94, działającą 1894 – 1945; wytwórnię art. chem. Carla Roberta Hildebrandta (działającą 1893 – 1906 pod nr. 17) oraz fabrykę mebli Hugo Altamana nr 32, funkcjonującą 1908 – 1928. Nie miały one większego wpływu na wybitnie handl. charakter tej ulicy. W 1945 ulicę nazwano Szeroką. Totalnie zniszczona w czasie działań wojennych w marcu 1945, ocalało tylko kilka kamienic przy skrzyżowaniu z ul. Węglarską i Pańską i jedna na rogu ul. Szklary. Odbudowana w latach 1950 – 1955, gł. z trzypiętrowymi kamienicami przeznaczonymi na cele mieszkaniowe oraz sklepami z towarami pierwszej potrzeby. Istniejące w wielu dawnych kamienicach tzw. drugie piętra piwnic zostały zasypane. Brak charakterystycznych dla dawnego Gd. przedproży, zostały rozebrane już w XIX stuleciu. Niezabudowana pozostała część pierzei płn. od ul. Grobla II do ocalałej kamienicy na rogu ul. Pańskiej oraz parcela na zapleczu zakładów graficznych na rogu ul. Księżnej (nr 90-94). Z ulicy usunięto istniejącą do 1945 linię tramwajową do Nowego Portu. Ogrzewanie osiedla zapewniała zbudowana obok Żurawia n. Motławą kotłownia węglowa, zastąpiona potem 1961 przez Elektrociepłownię na Ołowiance. Ciąg kamienic przy wsch. stronie ul. Grobla i odbudowano dopiero w 1969, kamienica z wejściem od strony ul. Szerokiej 38/40 stała się do 1992 siedzibą Wydawnictwa Morskiego. Po 1975 powstał budynek między ul. Szeroką 119/120 a Świętojańską, wzniesiony przez gd. rzemiosło. Ze znaczących obiektów zlokalizowanych przy tej ulicy należy wymienić działającą od lat 50. popularną kawiarnię Marysieńka pod nr. 34/37; dziś jej miejsce zajmuje miejska galeria poświęcona twórczości plast. q Güntera Grassa. Po 1990 mieszczą się biura poselskie gd. parlamentarzystów, w tym marszałka q Macieja Płażyńskiego. Jego pamięć uczczono tabl. pamiątkową, odsłoniętą na tej kamienicy 10 IV 2011 przez żonę Elżbietę oraz syna. Po 1955 w dawnej kamienicy pod nr. 51/54 zajmowanej do 1945 przez winiarnię Der Lachs mieścił się przez wiele lat sklep Centrali Zaopatrzenia Szkół „CEZAS”. Po adaptacji pomieszczeń 1 i 1975 otwarto luksusową restaurację Pod Łososiem, prowadzoną przez drugie już pokolenie rodziny Robakowskich. Z tabl. pamiątkowych należy wymienić odsłoniętą 7 VII 1998 na budynku restauracji Pod Łososiem, upamiętniającą 400-lecie uzyskania przez pochodzącego z Flandrii menonickiego destylatora Ambrosiusa Vermoellena gd. obywatelstwa; jego spadkobiercy byli w 1704 zał. i firmy Der Lachs. 22 VII 2010 na skwerze między ulicami Grobla II a Szklary odsłonięto, powstały z inicjatywy q Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, odlany w brązie pomnik gd. księcia Świętopełka II, wykonany wg projektu artysty-rzeźbiarza q Wawrzyńca Sampa. Na zabudowę czeka duża działka między ul. Szeroką a ul. Świętojańską, przekazana przez władze gd. klasztorowi dominikanów). W miejscu dawnej kotłowni, obok Żurawia, znajduje się kompleks muzeal- ny Centralnego Muzeum Morskiego, otwarty 26 IV 2012.
MrGl
