Znak własnościowy kościoła Zbawiciela
Kościół Zbawiciela,
Der Stadt Dantzigk…, 1687
(Salvatorkirche), ul. Zaroślak 18. Zbór na Zaroślaku, tzw. Zewnętrznym, wzniesiono w latach 1633–1635 z inicjatywy pastora z q Oruni, Eliasa Hirschfelda, jednocześnie obsługującego q kaplicę św. Gertrudy (urządzoną w przeniesionym w 1582 roku do części wewnętrznej tej osady szpitalu św. Gertrudy). Kaplica ta była niewielka i nie wystarczała do obsługi pensjonariuszy przytułku oraz coraz liczniejszych mieszkańców przedmieścia. Kościół Zbawiciela to pierwszy w Gdańsku od samego początku luterański dom modlitwy, jednocześnie ośrodek ewangelicki parafii dla tej części zespołu miejskiego. Jego budowniczym był Rajnold de Clerck. Powstała budowla jednonawowa, o konstrukcji ryglowej z wieżą, zorientowana równolegle, dłuższym bokiem wzdłuż Kanału Raduni. We wnętrzu znalazły się cenne obrazy, m.in. autorstwa q Andreasa Stecha. Pierwszy kościół Zbawiciela został w roku 1656 zburzony przez gdańszczan w ramach przygotowań do obrony przed atakiem Szwedów. Niektóre z elementów jego wyposażenia trafiły wówczas do innych świątyń, ambona do kościoła na Oruni (q kościół Najświętszego Serca Jezusa i św. Jana Bosko), dzwon do Rokitnicy na Żuławach Gdańskich, organy do zboru w Ujeścisku, marmurowa późnorenesansowa chrzcielnica do kościoła w Pruszczu Gdańskim. Misa chrzcielna tej ostatniej, bogato zdobiona scenami biblijnymi i cytatami z Pisma św., przechowywana jest obecnie w gdańskim q Muzeum Narodowym i jest jedyną pamiątką po pierwotnym kościele Zbawiciela. Po potopie szwedzkim posługę duszpasterską ponownie przeniesiono do szpitalnej kaplicy św. Gertrudy. W latach 1695–1697 wybudowano nowy zbór pod wezwaniem Zbawiciela, tym razem na Zaroślaku Wewnętrznym, bezpośrednio nad Kanałem Raduni, na wprost mostu przerzuconego przez ten kanał, u podnóża Biskupiej Górki. Budowniczym świątyni był q Barthel Ranisch, najprawdopodobniej według projektu Petera Willera. Obiekt pierwotnie o cechach barokowych, jednonawowy, o konstrukcji ryglowej, otynkowany, zorientowany ze wschodu na zachód, z murowaną wieżą od strony wschodniej, nakrytą hełmem z tzw. latarnią. Do zboru przeniesiono ołtarz i ambonę z kaplicy św. Gertrudy. Na wieży umieszczono zegar z pierwszego kościoła Zbawiciela, z lat 30. XVII wieku. Przy kościele istniał cmentarz, od wezwania zboru zwany z czasem kościołem Zbawiciela (Salwatorem). Kościół był kilkakrotnie niszczony, podczas oblężeń w latach 1734, 1807 i 1813. W okresie 1807–1813 był zamieniony przez Francuzów na magazyn prochu strzelniczego. Po uszkodzeniach poddawano go gruntowym remontom w 1742 i 1826 roku. Podczas ostatniego nadano mu cechy neogotyckie, a od północy dodano przypory. Długości 42,7 m i szerokości 12,9 m, posiadał trzy wejścia, nawę doświetlały okna, w części ostrołukowe, w części tzw. maswerkowe. We wnętrzu znajdował się strop drewniany, kolebkowy, ponadto dwie empory, zachodnią nad i za ołtarzem oraz wschodnią nad wejściem głównym. Ławki były zwrócone ku ambonie. Kwadratowa wieża z dzwonnicą wznosiła się od strony wschodniej nad wejściem głównym i chórem z organami z 1738 roku (autorstwa gdańskiego organmistrza q Andreasa Hildebrandta). Kilkakrotnie zmieniano obraz zdobiący ołtarz główny w prezbiterium od strony zachodniej, od roku 1881 był to obraz
Jezus błogosławi dzieci q Wilhelma Augusta Stryowskiego, przez pewien czas mieszkańca Zaroślaka. Od 1635 każdorazowy kaznodzieja kościoła był członkiem gdańskiego Ministerium Duchownego (q luteranie), od 1727 posługiwało tu dwóch duchownych. W latach 1789–1796 kaznodzieją (diakonem) był q Abraham Friedrich Blech, profesor q Gimnazjum Akademickiego. Zbór w 1945 roku został kompletnie zniszczony. Ocalała tylko podstawa wieży (do II kondygnacji), w 1965 zabezpieczona jako trwała ruina. Po remoncie i adaptacji w roku 1979 znajdował się tu butik pod nazwą Stary Dzwon. Obecnie mieści się Biuro Nieruchomości „Baszta”.
SK
Pastorzy kościoła Zbawiciela na Zaroślaku
| 1635–1641
|
Elias Hirschfeld
|
| 1641–1652
|
Casper Prüser
|
| 1652–1656
|
Isaac Fabritius (Schmidt)
|
| 1711*
|
Constantin Fehlau
|
| 1711–1715
|
Samuel Krüger
|
| 1715–1727
|
Johann David Henrichsdorf
|
| 1727–1744
|
Heinrich Keltz
|
| 1744–1754
|
Johann Gottlieb Pfenning
|
| 1755–1776
|
Reinhold Ernst Scheffler
|
| 1776–1812
|
Johann Jacob Neuröhs
|
| 1812–1825
|
Johann Jacob Schalck
|
| 1826–1832
|
Johann Wilhem Ludwig Bärreysen
|
| 1832–1877
|
Karl Adolph Blech
|
| 1878–1911
|
Alfred Agaton Woth
|
| 1911–1940
|
Bernhard Louis Wilhelm Meyer
|
| 1940–1945
|
Martin Hesekiel
|
*Kościół odbudowany po zniszczeniach w 1656 roku.
MrGl
|
