Opactwo cystersów, widok z Pachołka
OPACTWO CYSTERSÓW W OLIWIE (q cystersi, q klasztor cystersów w Oliwie). Założone według tradycji klasztornej w 1170 lub 1175 roku przez q Sobiesława i legendarnego przodka q Sobiesławiców, według tzw. dokumentu fundacyjnego 18 III 1178 przez q Sambora I (dokument jest falsyfikatem z połowy XIII wieku, zawiera pomyłkę w dacie rocznej: zamiast 1178 powinno być: 1186). Było filią opactwa w Kołbaczu koło Szczecina (linia filiacyjna: Kołbacz, duński Esrum, Clairvaux). Nowo pobudowany klasztor obsadzony został 2 VII 1186 przybyłym z Kołbacza konwentem z opatem Dithardem i ponownie, z niejasnych powodów w roku 1195, kolejny raz 1226 po napadzie Prusów, kiedy zginął opat Ethler z zakonnikami. Klasztor i posiadłości opactwa zniszczone przez Prusów 1234(6?), rabowane przez Krzyżaków w latach 1243, 1247 i 1252 oraz przez Brandenburczyków w roku 1271. Majątek opactwa obejmował początkowo 7 osad skupionych wokół jego siedziby. W 1224 roku z nadania q Świętopełka weszła północnej część Kępy Oksywskiej (sporna z klasztorem norbertanek w Żukowie), w 1233 z nadania jego młodszego brata Sambora II – ziemia gniewska, w 1245 majątek opactwa obejmował już 35 wsi. Przed rokiem 1275 opactwo ufundowało filialny klasztor cysterek w Żarnowcu. W 1283, w zamian za ustąpienie ziemi gniewskiej, przejętej w wyniku układów q Mściwoja II przez Krzyżaków, otrzymało od niego w ramach rekompensaty m.in. wsie nad potokiem q Strzyża: q Biesiekierz, Małe i Duże Chojno (q Matarnia), q Barniewice, z obszarem po obu stronach potoku aż do jego ujścia do q Wisły (na gruntach tych opactwo następnie założyło lub zezwoliło na założenie wsi q Strzyży, q Nowiec, q Brętowo, q Niedźwiednik). W 1283 roku dysponowało ponad 40 majątkami ziemskimi.
Po wygaśnięciu dynastii Sobiesławiców majątek i przywileje opactwa zatwierdzali kolejni władcy Pomorza. W 1303 roku do opactwa cystersów przyłączono posiadłości klasztoru augustianów w Swornegaciach. Po zajęciu Pomorza Wschodniego przez Krzyżaków majątek opactwa w 1312 zatwierdził wielki mistrz Karol z Trewiru, następnie w 1342 wielki mistrz Ludolf König. W marcu 1350 roku zabudowania klasztoru zniszczył pożar. 4 IX 1433 klasztor został spustoszony przez oddziały polskie i czeskie (husyci pod wodzą Jana Czapka). W czasie q wojny trzynastoletniej opactwo poparło Związek Pruski. W roku 1457 w Oliwie król polski Kazimierz Jagiellończyk odbierał przysięgę wierności od rycerstwa ziemi puckiej i lęborskiej. W 1460 w ufortyfikowanym klasztorze stacjonowały polskie wojska Gotarda z Radlina i Wawrzyńca Schranka, w 1462 w posiadłościach opactwa oddziały Piotra Dunina. W roku 1467 Kazimierz Jagiellończyk potwierdził przywileje i stan posiadania opactwa. Po inkorporacji Prus Królewskich do Korony opactwo oliwskie nie włączyło się do polskich prowincji cystersów, pozostając w prowincji bałtyckiej. W 1505 przywileje i stan posiadania opactwa zatwierdził król Aleksander Jagiellończyk, a w 1512 król Zygmunt Stary. Podczas wojny w latach 1519–1521 w Oliwie stacjonowały idące na pomoc wielkiemu mistrzowi Albrechtowi Hohenzollernowi wojska zaciężne z Rzeszy. W 1545 roku projekt króla Zygmunta Starego, by przekazać zarząd dóbr opactwa biskupowi włocławskiemu, mimo zatwierdzenia przez papieża Pawła III, napotkał opór opactwa i nie został zrealizowany. Zgodnie z przyjętym na sejmie piotrkowskim (1538) prawem komendy kandydatów na opatów mianował król (po rozbiorze, począwszy od roku 1782, król pruski), wskazując kandydatów spośród stanu szlacheckiego, za czasów Rzeczypospolitej głównie z grona okolicznej, najczęściej polskojęzycznej szlachty. Realizacja prawa komendy napotykała opór opactwa do końca XVI wieku (q Kasper Geschkau, który objął opactwo, usuwając w roku 1558 q Lamberta Schlieffa, po odwołaniu przez króla i mianowaniu Mikołaja Lockiego w 1560 musiał zostać usunięty siłą, w 1584 q Jan Kostka objął opactwo mimo mianowania Fabiana Lockiego, w 1588 Klemens Montau próbował bez królewskiego mianowania objąć urząd). W 1562 roku opactwo (wraz z klasztorami kartuskim, żukowskim i żarnowieckim) poręczyło pożyczkę od Gdańska zaciągniętą przez króla Zygmunta II Augusta. W roku 1563 posiadłości najechały wojska księcia Eryka II von Braunschweig-Calenberg, który próbował zaciągnąć się na żołd króla Zygmunta II Augusta. W XVI wieku pod wpływem myśli luterańskiej nastąpiło rozluźnienie reguły, konflikty o stanowisko opata spowodowały spadek liczebności konwentu. W lutym 1577 podczas q wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym opactwo zostało najechane i zrujnowane przez gdańskie wojska. Klasztor odbudowano dzięki odszkodowaniom i donacjom. W roku 1587 przybywający do Polski wybrany na króla Zygmunt III Waza zaprzysiągł w klasztorze pacta conventa. 24 VI 1580 wizytator zakonu cysterskiego Edmund a Cruce zlikwidował system filiacyjny polskich klasztorów cysterskich, łącząc je w jeden wikariat generalny. W 1580 do opactwa przyłączono dobra klasztoru kartuskiego, wydzielone ponownie w 1591 na żądanie biskupa włocławskiego q Hieronima Rozrażewskiego. 4 VIII 1611 opat q Dawid Konarski i przeor q Philippus Adler dokonali podziału majątku opactwa na dobra opackie i konwentualne, w 1616 Dawid Konarski wydał wilkierz dla wiosek opactwa. Dobra ziemskie opactwa zostały zniszczone w czasie wojen szwedzkich w latach 1626–1629 i 1655–1660, w roku 1660 w klasztorze odbywały się rokowania, uwieńczone podpisaniem 3 V 1660 traktatu pokojowego, tzw. q pokoju oliwskiego. W 1697 po podwójnej elekcji na króla Polski, jeden z wybranych kandydatów, książę Francis Louis Bourbon książę Conti, oczekiwał w posiadłościach opactwa na przybycie zwolenników, powrócił do Francji po ataku oddziałów wiernych drugiemu z kandydatów, Augustowi II Mocnemu. W czasie wojny północnej w okresie 1700–1721 w posiadłościach opackich wielokrotnie kwaterowały oddziały wojskowe, w 1710 w Oliwie obradował sejmik pruski. Ponownemu zniszczeniu posiadłości opactwa uległy podczas wojny sukcesyjnej w latach 1733–1734. Generalne prace remontowe i budowlane na terenie całego opactwa prowadził w 1740–1782 opat q Jacek Józef Rybiński, m.in. ufundował rokokowe wyposażenie klasztoru i kościoła, budowę wielkich organów, rozbudowę rezydencji opata i urządzenie wokół niej parku. Po I rozbiorze Polski (1772) państwo pruskie przejęło majątek opacki i klasztorny, w 1807 roku Oliwa znalazła się w granicach q I Wolnego Miasta Gdańska. W czasie wojen napoleońskich w klasztorze stacjonowały oddziały wojskowe. W 1820 roku władze pruskie wydały zakaz przyjmowania nowicjuszy do klasztoru, 31 III 1829 nakaz jego skasowania i wprowadzenie systemu parafialnego katolickiego i ewangelickiego. Faktyczna kasata nastąpiła 1 X 1831. AK
Konwent liczył przeciętnie około 40 osób (w roku 1611 – wraz z konwersami do 50, w 683 – 40, w 1769 – 35), tylko w okresie wojen i kryzysów (np. w dobie q reformacji) znacznie odbiegał od tej wzorcowej liczby (np. w 1569 – około 12 zakonników, a w 1660 – tylko 13 braci z święceniami kapłańskimi). Stawiało to klasztor oliwski w gronie średniej wielkości konwentów w Polsce (w największych opactwach do 60 zakonników). W okresie schyłkowym u progu kasaty liczba ta jednak drastycznie spadła (w roku 1783 – 18, w 1817 – 9, w 1831, w momencie ostatecznej likwidacji konwentu – 3). Opaci reprezentowali opactwo na zewnątrz, wykonywali wiele istotnych zadań na rzecz Kościoła, ale także państwa. Bywali królewskimi lub biskupimi komisarzami, członkami ważnych z punktu widzenia Rzeczypospolitej gremiów (np. K Geschkau, opat w okresie 1569–1584, był członkiem q Komisji Morskiej, a potem q Komisji Karnkowskiego), ponadto sekretarzem królewskimi i poborcami królewskiej części palowego (np. q Michał Antoni Hacki, opat w 1683–1703). Spełniali ważną funkcję mediatorów w kościelno-cywilnych sporach (np. D. Konarski, opat w 1589–1616), byli mecenasami i fundatorami ważnych obiektów sakralnych i świeckich (m.in. q Aleksander Kęsowski, opat w 1641–1647, budowniczy q szpitala św. Łazarza w Oliwie, M.A. Hacki, wspierający q Kolegium Jezuickie w q Starych Szkotach i inne klasztory w Gdańsku, czy J.J. Rybiński, opat w 1740– 1782, inicjator budowy q Pałacu Opatów w Oliwie i fundator słynnych organów oliwskich). Wielu z nich zasłynęło z działalności kronikarskiej (Rüdiger, opat w 1291–1313 oraz q Stanisław, opat w 1330–1355, autor q Kroniki oliwskiej), polemicznej, kaznodziejskiej i literackiej (wśród nich M.A. Hacki, autor wydanych drukiem kazań i panegiryków sławiących m.in. Gdańsk). Na uwagę zasługują też opaci zasłużeni dla reformy opactwa po kryzysie związanym z reformacją (D. Konarski i Adam Trebnic, opat w 1616–1630, ten ostatni zmarły w opinii świętości). Po śmierci opata J.J. Rybińskiego (1782) królowie Prus z dynastii Hohenzollernów dwukrotnie powoływali na opatów członków swojej rodziny wywodzących się z linii katolickiej (q Johann Karl Ludwig Hohenzollern-Hechingen do roku 1803 oraz q Joseph Wilhelm Friderich Hohenzollern-Hechingen do 1836). Konwentem bezpośrednio zarządzał przeor, mający do pomocy podprzeora. Funkcję przeora pełniło także wielu wybitnych ludzi Kościoła, wśród nich: P. Adler (zm. 1630), autor kroniki oliwskiej z przełomu XVI–XVII wieku (Annales Monasterii Olivensis), pisarz i teolog Feliks Łącki (zm. 1689), pisarz – teolog, Iwo Mateusz Rohweder (zm. 1765), budowniczy kościołów w Łęgowie i Różynach, organizator życia religijnego i naukowego w podległych sobie jednostkach, teolog, kronikarz, poeta i artysta dekorator. Na uwagę zasługują także zwykli członkowie konwentu: Johann (zm. około 1494), prawdopodobnie autor kolejnej części Kroniki oliwskiej (Annales Olivenses), Mathias Wichmann (zm. 1652), hagiograf, dobrodziej klasztoru q brygidek (tam pochowany), Johann Augustyn Hoffmann (zm. 1683), pisarz, polemista, teolog i organizator drukarni oliwskiej, Lambert Franck (zm. 1748), muzyk i kompozytor, Michael Johann Wulff (zm. 1807), organomistrz, konstruktor wspomnianych wyżej oliwskich organów.
Część zakonników zajmowała się formacją duchowną pozostałych członków konwentu (mistrzowie nowicjatu, spowiednicy, profesorowie teologii), część oddawała się zarządzaniu obiektami tworzącymi opactwo (bibliotekarz, archiwariusz, zarządcy: szpitala, bursy, apteki, drukarni, spichlerzów, młyna, kuchni, refektarza, szafarze, prokuratorzy dóbr ziemskich) bądź uświetnianiem oprawy nabożeństw (kantorzy, zakrystianie), część wreszcie bezpośrednio poświęcała się duszpasterstwu (jako komendariusze q kościoła św. Jakuba, proboszczowie w takich posiadłościach zakonu, jak q Matarnia, Łęgowo, Rumia, Mechowo). Każdorazowo w klasztorze przebywała spora liczba pobierających nauki nowicjuszy (kleryków, diakonów i subdiakonów), gdyż po reformie życia zakonnego od początku XVII wieku funkcjonowało tu studium tzw. partykularne. Dla dokończenia studiów teologicznych cystersi oliwscy jeździli początkowo do kolegium jezuickiego w Braniewie, a w XVIII wieku (między rokiem 1738 a około 1783) oliwski partykularz przekształcono w studium filozoficzno-teologiczne, zwane czasami – na wyrost – Akademią Oliwską (zorganizowaną przez przeora Rohwedera). Spośród kilku posesji, które cystersi posiadali w obrębie murów Gdańska, na uwagę zasługują: wielka parcela przechodnia między ul. Chlebnicką 32–35 a ul. Mariacką 12–13, mieszcząca aż 6 kamienic, często odnajmowanych mieszczanom; dom Pod Łososiem (Der Lachs) przy ul. Szerokiej 52 (51A) – wytwórnia likierów, od roku 1659 w wieczystej dzierżawie różnych przedsiębiorców; tzw. Dwór lub Hotel Oliwski (Olivaer Hof, Hotel d’Oliva, także Münchherberge) przy Targu Drzewnym 7 (obecnie Dom Prasy), siedziba opata i członków konwentu w mieście; ponadto spichlerz – karczma Olivenbaum na q Ołowiance. SK
Opaci klasztoru cystersów w Oliwie
| 1186–?
|
Dithard
|
| ?–1226
|
Henryk
|
| 1226–1236?
|
Ethler
|
|
|
Jaracz?
|
|
|
Tetbrand?
|
| 1249?–1252?/1263
|
Albert
|
| 1254/1263 – przed 1277
|
Wichman
|
| 1263?/1277–1282? 1283?
|
Jan (i Jan II?)
|
| 1282? 1283?–1284/1285
|
Herman
|
| 1284/1285–1286/1290
|
Lambert
|
| 1286?–1291?
|
Jan Melsack
|
| 1291?–1310/1313?
|
Rüdiger
|
| 1313?–1320/1323?
|
Aleksander
|
| 1320/1323–1324/1330
|
Paweł
|
| 1324/1330–1350/1356
|
Stanisław
|
| 1350/1356–1371?
|
Wesselus
|
| 1371–1378
|
Albert Roden
|
| 1379–1387
|
Zygfryd
|
| 1388? 1389?–1394
|
Mikołaj Runge
|
| 1395–1399
|
Mikołaj
|
| 1399–1403? 1404?
|
Mikołaj Praester
|
| 1403? 1404? –
|
Jakub
|
| 1406?
|
Mikołaj Runge (ponownie)
|
| 1407?–1409?
|
Jakub (ponownie)
|
| 1409/1410
|
Bernard?
|
| 1410–1424?
|
Mikołaj Runge (ponownie)
|
| 1418?–1432?
|
Bernard
|
| 1432–1440?
|
Bernard II?
|
| 1440–1444
|
Jan
|
| 1444/1445–1454
|
Mikołaj
|
| 1454–1464
|
Henryk Koning
|
| 1464–1469
|
Paweł
|
| 1469–1474
|
Mikołaj Reuse
|
| 1474–1488
|
Mikołaj Muskendorf
|
| 1488–1493
|
Mikołaj Unger-Praester
|
| 1493–1498
|
Michał Gedaue
|
| 1498–1500
|
Piotr Smithing
|
| 1500–1504
|
Jerzy Krokow
|
| 1504–1528
|
Grzegorz Stolzenfot
|
| 1528–1537
|
Wawrzyniec
|
| 1537–1545
|
Bartłomiej
|
| 1545–1549
|
Adrian
|
| 1549–1557
|
Lambert Schlieff
|
| 1557–1560
|
Kasper Geschkau
|
| 1560–1569
|
Mikołaj Locka
|
| 1569–1584
|
Kasper Geschkau (ponownie)
|
| 1584–1588
|
q Jan Kostka
|
| 1588
|
Klemens Montau (niezatwierdzony)
|
| 1589–1616
|
q Dawid Konarski
|
| 1616–1630
|
Adam Trebnic
|
| 1630–1638
|
Jan Grabiński
|
| 1639
|
Aleksander Grabiński
|
| 1639–1641
|
Michał Konarski
|
| 1641–1667
|
q Aleksander Kęsowski
|
| 1667–1683
|
Krzysztof Karol Łoknicki
|
| 1667–1703
|
Michał Antoni Hacki
|
| 1703–1722
|
Kazimierz Benedykt Dąbrowski
|
| 1722–1740
|
Franciszek Mikołaj Zaleski
|
| 1740–1782
|
Józef Jacek Rybiński
|
| 1782–1803
|
Johann Karl Ludwig Hohenzollern-Hechingen
|
| 1803–1836
|
Joseph Wilhelm Friedrich Hohenzollern-Hechingen
|
| AK
|
