BASZTY

< Poprzednie

Następne >

Baszty Dominikańska (na pierwszym planie) i Jacek, 1894

Plik:Baszta Wielka Stągiew na Wyspie Spichrzów .JPG

Baszta Wielka Stągiew na Wyspie Spichrzów

Plik:Baszta Kotwiczników, widok od strony Motławy, 1926 .JPG

Baszta Kotwiczników, widok od strony Motławy, 1926

BASZTY. W linii q murów obronnych q Głównego Miasta Gdańska, powstających od roku 1343, w końcu XV wieku istniało co najmniej 25 baszt. We wznoszonych od 2. połowy XV wieku q fortyfikacjach q Starego Miasta Gdańska i q Starego Przedmieścia było ich, odpowiednio, nie więcej niż 12 i około 5. Początkowo budowane jako prostokątne występy w murze, wysunięte 3 ścianami przed jego linię na 1,5–4 m; długość rzutu wynosiła 9–16 m. Od wewnątrz (po stronie miasta) nie wszystkie zostały zabudowane ścianami (np. Latarniana, q Narożna). Wysokość była równa lub niewiele wyższa niż sąsiednich odcinków muru i prawdopodobnie, tak jak mury, baszty zwieńczono blankami. Wedle (niezrealizowanych) planów wzniesienia w roku 1384 baszty przy klasztorze q dominikanów 3 ściany wysunięte przed futrynę muru miały mieć grubość 10 cegieł każda, czwarta ściana, od strony miasta, grubość 7 cegieł. Z pierwszego okresu pochodzą dolne części 4 baszt zachowanych obecnie: Browarnej, Narożnej, Latarnianej i Na Podmurzu. Zapewne jeszcze w 3. ćwierci XIV wieku, wraz z budową muru niskiego Głównego Miasta, rozpoczęto ich podwyższanie i nakrywanie dachami. Od końca XV wieku niektóre po raz kolejny przebudowano (Narożna, Kurkowa), część wybudowano na nowo (q Jacek i q Słomiana), zaopatrując w ścięte narożniki pozwalające zwiększyć zasięg ostrzału przedpola. Od strony miasta zamknięte już były ścianą ozdabianą – układaną najczęściej w romby – mocno wypaloną cegłą, tzw. zendrówką (Latarniana, Jacek, Słomiana), lub ostrołukowo zakończonymi wnękami (Narożna). Powstające od połowy XV wieku miały formę walca, niekiedy ściętego (q Łabędź, Dominikańska, q Biała, q Pod Zrębem, Pod Ciemną Gwiazdą), nakryte były stożkowatymi dachami ceramicznymi. Dostosowano je do broni palnej, a nawet lekkich dział, wymieniając niekiedy drewniane stropy ostatnich kondygnacji na sklepienia ceglane (Pod Zrębem). Aby zwiększyć potencjał obronny, w górnych kondygnacjach umieszczano również szkieletowe ganki, zwane machikułami (Jacek, Pod Zrębem, św. Bartłomieja).

Od 2. połowy XVI wieku, w efekcie rozbudowywania fortyfikacji nowożytnych, straciły charakter obronny. Część z nich, głównie na Starym Mieście (Kandelera, św. Bartłomieja) i Starym Przedmieściu (Kocia), rozebrano, część adaptowano na magazyny prochowe (np. Pod Ciemną Gwiazdą, Nowa). Na Głównym Mieście zachowały się prawie w całości (w XVII wieku rozebrano jedynie Łazienną i Podkołodziejską oraz 3 baszty Podgarbarskie), adaptowane do innych funkcji lub obudowywane domami. Niektóre wykorzystywano jako budynki mieszkalne (np. Schultza, Browarna, Latarniana), inne jako magazyny (np. Narożna, Słomiana). Dzięki temu większość baszt Głównego Miasta przetrwała do 2. połowy XIX wieku. Na skutek rozwoju zabudowy miejskiej i komunikacji rozebrane zostały w całości lub częściowo baszty Schultza, Klasztorna, Mała, Dominikańska, Kurkowa, Studzienna. Spośród nielicznych zachowanych jeszcze na Starym Mieście i Starym Przedmieściu zlikwidowano wówczas: Pod Ciemną Gwiazdą i Nową. W roku 1945 większość ocalała, grube mury zewnętrzne oparły się pożarom, uległy im jednak dachy i wnętrza. Zniszczenie zabudowy mieszkalnej wokół nich spowodowało, że część baszt pojawiła się na nowo w krajobrazie miasta (Słomiana, Łabędź). Zachowało się 12 baszt: Łabędź, Jacek, Na Podmurzu, Kotwiczników, Latarniana, Słomiana, Studzienna, Narożna, Schultza, Browarna, Biała i w ruinie (od początku lat 80. XX wieku) Pod Zrębem, stanowiąc bardzo ciekawy zabytek średniowiecznej sztuki obronnej. GS

Baszty

Nazwa	Data powstania	Forma	Lokalizacja	Uwagi
Główne Miasto
Browarna*	połowa XIV wieku	prostokątna	w południowym ciągu muru wysokiego	odbudowana od podstaw, obecnie w zespole Dworu Miejskiego – Dom Harcerza
Dominikańska (do około 1741 Kiek in de Kök – „Patrz do Kuchni”, następnie Mönchenturm, w XIX wieku Blumentopf – „Donica”)	2. połowa XV wieku	okrągła	w północnym ciągu muru wysokiego	rozebrana w 1897; polska nazwa ahistoryczna, stworzona po 1945
Jacek (od okokoło 1741 Kiek in de Kök – „Patrz do Kuchni”)	koniec XIV wieku (po 1384) / początek XV wieku	ośmiokątna	na styku północnego i zachodniego ciągu muru wysokiego	polska nazwa ahistoryczna, stworzona po 1945
Katowska (Häkerturm)	połowa XIV wieku	prostokątna	w północnym ciągu muru wysokiego
Klasztorna (Klosterturm)	1384–1389	kwadratowa	w północnym ciągu muru wysokiego	pełniła także funkcję danskera (ubikacji) klasztoru dominikanów, rozebrana w 1848
Kotwiczników (Ankerschmiedeturm)	początek XV wieku	kwadratowa	w południowo-wschodnim narożniku muru wysokiego	q Brama Kotwiczników
Kurkowa	połowa XIV wieku	prostokątna ze ściętymi narożnikami	w zachodnim ciągu muru wysokiego	rozebrana w 1902, relikty zachowane w murze przy q Dworze Bractwa św. Jerzego
Latarniana (Wehrturm in der Laternengasse)	połowa XIV wieku	prostokątna	w zachodnim ciągu muru wysokiego	polska nazwa ahistoryczna, stworzona po 1945; zachowana w ruinie, pierwotna forma bez ściany od strony miasta, przewidziana do odbudowy jako ekspozycja średniowiecznych q fortyfikacji miejskich
Łabędź (Schwanturm)	początek XV wieku / 3. ćwierć XV wieku / początek XVI wieku	okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta	na wschodnim zakończeniu północnego ciągu muru wysokiego	pierwotnie baszta podzamcza, nazywana Rybacką (Fischturm)
Łazienna	połowa XIV wieku		w zachodnim ciągu muru wysokiego	zburzona w początkach XVII wieku w związku z budową q Wielkiej Zbrojowni
Mała	2. połowa XV wieku	okrągła, ścięta od strony muru wysokiego	na styku południowego i zachodniego ciągu muru niskiego, przed Basztą Narożną	rozebrana w 1886, jej rzut powtarza taras w południowo-wschodnim narożniku Dworu Miejskiego
Narożna (Eckturm am Stadthof)	1343 / połowa XIV wieku	prostokątna ze ściętymi narożnikami	na styku południowego i zachodniego ciągu muru wysokiego
Na Podmurzu	połowa XIV wieku / początek XV wieku	prostokątna	w zachodnim ciągu muru wysokiego	w początkach XV wieku otrzymała przybudówkę ze ściętym narożnikiem od strony q Bramy Szerokiej
Na Zamurzu	połowa XIV wieku	prostokątna	w południowym ciągu muru wysokiego	na zachód od Bramy na Zbytkach
Podkołodziejska	połowa XIV wieku		w zachodnim ciągu muru wysokiego	rozebrana w 1636 w związku z budową Starej Apteki
Przy Podgarbarach	połowa XIV wieku		w zachodnim ciągu muru wysokiego, na południe od q Bramy Złotej	na tym odcinku muru znajdowały się 3 baszty, które przestały istnieć w 1. połowie XVII wieku
przy ul. Służebnej	połowa XIV wieku		w południowym ciągu muru wysokiego	hipotetyczne 2 baszty przy ul. Służebnej
przy ul. Za Murami	połowa XIV wieku		w południowym ciągu muru wysokiego	hipotetyczne 2 baszty przy ul. Za Murami
tzw. Johanna Carla Schultza	połowa XIV wieku	prostokątna	w południowym ciągu muru wysokiego	odbudowana od podstaw, obecnie w zespole Dworu Miejskiego – Dom Harcerza
Słomiana (Strohturm)	koniec XIV / początek XV wieku	ośmiokątna	w zachodnim ciągu muru wysokiego
Studzienna	koniec XIV wieku	prostokątna	w zachodnim ciągu muru wysokiego	rozebrana w 1902, częściowo odtworzona w latach 50. XX wieku; w przyziemiu odkryto studnię – stąd ahistoryczna polska nazwa
Stare Miasto
Kandelera (Kandelersturm)	1483	okrągła	w zach. ciągu muru	zwieńczona machikułami, rozebrana w 2. ćwierci XVI w.
Nad Rowem	3. ćwierć XV w. (?)	okrągła	w płn.-zach. ciągu muru	2 baszty między bramami św. Elżbiety i Bożego Ciała, pol. nazwa ahistoryczna
Pod Ciemną Gwiazdą (Turm Finsterstern)	3. ćwierć XV w.	okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta	w płn.-wsch. narożniku muru	w większości rozebrana 1625–1626, ostatecznie pod koniec XIX w.
Pośrednia (Mittelturm)	3. ćwierć XV w.	okrągła	w zach. ciągu muru	zwieńczona machikułami, rozebrana w 2. ćwierci XVI w.
Półksiężyc Targu Węglowego (Halbmond)	3. ćwierć XV w. (?)	okrągła	na styku z zach. fosą q Głównego Miasta	forma zbliżona do Baszty Dominikańskiej, rozebrany ok. 1636–1639
Prochowa	1. poł. XIV w. (?) / poł. XV w.	kwadratowa		wybudowana jako baszta podzamcza płn.
przy Targu Drzewnym	3. ćwierć XV w. (?)		w zach. ciągu muru	nienazwana, najprawdopodobniej prostokątna baszta między Półksiężycem Targu Węglowego a Bramą Drzewną
św. Bartłomieja	3. ćwierć XV w.	okrągła	w płn. ciągu muru	zwieńczona machikułami, rozebrana 1628
św. Jakuba	3. ćwierć XV w.	okrągła	w płn. ciągu muru	być może nigdy nieukończona, rozebrana 1628
Stare Przedmieście
Biała (Weißer Turm)	1460–1461	okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta	w płd. ciągu murów	przy Bramie Nowej
Kocia	3. ćwierć XV w.		w zach. ciągu murów
Nowa (Neuer Turm)	3. ćwierć XV w.	okrągła	w płd.-zach. narożniku murów	zwieńczona machikułami, w pocz. XVII w. zasypana przy budowie bastionu Wijbego, stanowiła jego magazyn prochowy, rozebrana 1895–1897
Pod Zrębem (Trumpfturm)	1487	okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta	stanowiła wsch. zakończenie płd. ciągu murów	zachowana w ruinie, zawaliła się w 1975–1982
* Tłustym drukiem opisano baszty istniejące. GS