ARIANIE (antytrynitarze, socynianie, chrystianie, Bracia Polscy), skrajny odłam protestantyzmu, odrzucający dogmat o Trójcy Świętej i głoszący radykalne hasła społ., w tym zniesienie pańszczyzny, poddaństwa, unikanie przemocy. Do Polski przybyli po 1556 z Włoch. W Gd. w 1573 wydano pierwsze zarządzenia antyariańskie, po 1581 w mieście osiedli wł. antytrynitarze, m.in. Gianpaolo Alciati, Justus de Pres, Gianbattista Bovio. Pod ich wpływem w poł. lat 80. XVI w. zainicjowano działającą niejawnie gminę ariańską; wśród jej nielicznych członków był Mathaeus Radecky (Radecius), sekr. Rady Miejskiej 1566–92, jednocześnie minister i kierownik duchowy gminy. Miejscem spotkań był dom (położenie nieznane) wdowy Arciszewskiej. Gmina pozostawała w kontakcie z gł. ośrodkiem a. w Polsce: w Rakowie k. Kielc. Po ujawnieniu przynależności do a. M. Radecky utracił 1592 stanowisko sekr., pozostał jednak ministrem gminy w Gd. (i Buszkowach) do 1602. W 1600 rozpędzona została przez władze miejskie odbywana na obszarze podmiejskim Gd. dysputa pomiędzy zwolennikami arianizmu (Andrzej Lubieniecki, Krzysztof Ostorodt) i zwolennikami chiliazmu (Thomas Leamer, którego aresztowano). Po 1602 ministrami w gd. gminie a. byli Krzysztof Ryszkienowski i K. Ostorodt. Pod rządami tego ostatniego (do 1611) w Gd. dominował radykalniejszy nurt a., zakazujący wiernym udziału w wojnach, składania przysiąg, posiadania majątku. W 1611 przywódcy a. w Polsce (Hieronim Moskorzowski i Walenty Szmalc) podczas pobytu w Gd. złożyli menonitom odrzuconą przez nich propozycję unii religijnej. Przywrócono jednak w mieście i okolicznych zborach (Buszkowy, Straszyn) umiarkowaną wersję arianizmu. W 1617 działający w Gd. arianin Bartholomaeus Vigilus podjął nieudaną próbę zorganizowania drukarni. Do a. przystąpił ok. 1630 luter. kaznodzieja Joachim Stegmann, w następstwie tego kroku zmuszony do opuszczenia miasta. Korzystając z protekcji zamożnej szlachty ariańskiej z obszaru Rzeczypospolitej oraz króla pol. Władysława IV, w 1631–43 rozwinął w Gd. działalność propagandową i pozyskał wielu zwolenników ariański działacz i polemista Martin Ruar (zięć patrycjuszowskiego pochodzenia Martina Vossa (Fuchsa), mieszkającego przy Töpfergasse (ul. Garncarska)). Wśród pozyskanych przezeń gd. osobistości znaleźli się m.in. lekarz Philip Crusius oraz Daniel Zwi- cker, syn luter. pastora, słynny z późniejszych konwersji, pisarz i teolog polemista. Członkami gminy byli kupcy i rzemieślnicy. Według szacunków w gminie Gd. było wówczas ok. 80 arian. Już po usunięciu Ruara i Zwickera z Gd. w 1643 arianizm wyznawał tu (ok. 1644–49) Joachim Pastorius, wielokrotny konwertyta, prof. Gimnazjum Akademickiego, a później kanonik warmiński i katolicki proboszcz w Gd. Z racji swego położenia Gd. pełnił funkcję punktu kontaktowego między a. z głębi Rzeczypospolitej (z Rakowa) a antytrynitarzami z Niderlandów. W okresie wojen kozackich po 1648 w Gd. schroniło się wielu wybitnych Braci Polskich, w tym Joachim Stegmann (jr), Johann Crell, Andrzej Wiszowaty. W 1658 ogłoszono dekret Sejmu o wypędzeniu a. z Rzeczypospolitej. 23 IX 1661 Rada Miejska wydała rozporządzenie o pozbawieniu wszystkich a. zamieszkałych w Gd. prawa miejskiego i po przymusowym wyprzedaniu majątku nakazała im opuścić miasto. Większość członków gminy ariańskiej wykonała ten nakaz, przenosząc się do Holandii, krajów Rzeszy, Prus Książęcych. Za wiedzą i wolą Rady pozostał jednak w mieście m.in. ariański kupiec i bankier Baltazar Schwertner. Bywał tu jeszcze w latach 60. XVII w. Stanisław Lubieniecki, czołowy przywódca Braci Polskich na emigracji.
SK
