DOLNE MIASTO
< Poprzednie | Następne > |
DOLNE MIASTO (1640 nova urbs, 1687 Neustad – Nowe Miasto; 1646 Lege Stadt – Dolne Miasto; 1657 Nieder-Stadt, od 1684 Niederstadt – Dolne Miasto), południowo-wschodnia część historycznego Gdańska, w dzielnicy ► Śródmieścia. Od zachodu ograniczone Nową Motławą (► Motława), od południa i wschodu fortyfikacjami bastionowymi (► fortyfikacje), od północy Szkocką Groblą (► Długie Ogrody). Od założenia zajmuje powierzchnię około 55 ha.
Początkowo obszar łąkowy, nabyty między 1338 a 1341 przez ► Główne Miasto od rycerza Piotra z Kacka, nadane w 1346 przez ► Radę Miejską gdańskim rzeźnikom i nazwane Świńskimi Łąkami (w 1455 sweyne wiesen). Część terenu pokrywał lasek (w 1385 nemus), łączący się z laskiem na ► Spichlerzach, później oddzielony tzw. Świńskim Rowem (w 1399 fossa porcorum). W początku XVII wieku miejsce wypasu bydła i trzody mieszkańców Długich Ogrodów. Przechodziła tu droga (wygon), biegnąca orientacyjnie po linii obecnych ulic: Szopy – Toruńska – Kurza – Reduta Wyskok.
Z chwilą zagrożenia Gdańska w efekcie wojen polsko-szwedzkich do 1636 otoczone nowoczesnymi fortyfikacjami (► Śluza Kamienna), które w konsekwencji spowodowały wejście Dolnego Miasta w skład historycznego Gdańska. Słabo jeszcze zamieszkany obszar wykorzystywano w momentach szczególnych: w końcu 1. połowy XVII wieku powstały ► domy dla zakaźnie chorych, na rogu obecnej ul. Radnej (w 1763 Pestilenzgasse (Zarazy)) i Zielonej (Letzter Graben, od 1881 Grüner Weg).
Od 1637 zabudowa przybrała uporządkowany charakter, zwłaszcza po przyjęciu w 1650 planu Georga Telliora. Wykopano kanały, wzdłuż których przeprowadzono ulice. Główne kanały, biegnące środkiem obecnych ulic: Łąkowej – Wróblej – Radnej i Szuwarów – Jaskółczej – Jałmużniczej – Przyokopowej oraz u podnóża wałów i bastionów: Królik – Niedźwiedź (współcześnie Miś) – Wyskok, były połączone kanałami poprzecznymi wzdłuż obecnych ulic: Dolnej – Sempołowskiej, Śluzy – Kieturakisa (kanał zbiorczy, ze śluzą przy ujściu do Motławy) i Zielonej.
Główną osią urbanistyczną Dolnego Miasta jest do dziś ul. Łąkowa (1650 Weidengasse). Przez błędne tłumaczenie ul. Modna (w 1650 à la Modengasse, później Allmodengasse) stała się Jałmużniczą (Almosengasse). Jedną z pierwszych brukowanych ulic była Steindamm (1763), obecna Kamienna Grobla. Od połowy XIX wieku do 1945 w środkowej części zajmowana przez młyny zbożowe i olejowe, wytwórnie krochmalu i margaryny, w pozostałej przez przedsiębiorstwa branży metalowej (► przedsiębiorstwa i zakłady przemysłowe). Korzystały one z transportu wodnego (► Opływ Motławy). Biegnąca równolegle do kręgu fortyfikacji obecna ul. Redutowa nosiła na poszczególnych odcinkach nazwy bastionów. Do końca XVIII wieku większość obszaru pełniła funkcję ogrodów bądź placów składowych, ze skromną parterową lub jednopiętrową zabudową. W 1711 powstała na rogu Große Schwalbengasse (ul. Jaskółcza) i Schleusengasse (ul. Śluza) jedna z bezpłatnych szkół fundacji pastora ► Joachima Weickhmanna (podczas ► oblężenia Gdańska w 1807 zmieniona na lazaert, później funkcjonowała tu nowa szkoła i łaźnia, zob. niżej). W latach 1777–1842 przy Herrengarten 1 (ul. Sadowa) działała loża masońska Eugenia pod Ukoronowanym Lwem (► wolnomularstwo).
W 1795 na Długich Ogrodach i Dolnym Mieście zainstalowano 280 latarni olejowych, w 1803 Dolne Miasto otrzymało żółte tabliczki z nazwami ulic. Przed 1803 przy Weidengasse (ul. Łąkowa, obecnie nr 35/38) powstała mała rafineria cukru trzcinowego (właściciel nieznany). Intensywny rozwój nastąpił po 1815 i nadaniu Gdańskowi statusu twierdzy, kiedy na potrzeby garnizonu pobudowano warsztaty i fabryki. W 1816 roku na końcu Reitergasse (ul. Ułańska) założono Warsztaty Artyleryjskie (zakłady naprawcze sprzętu artyleryjskiego; ► przedsiębiorstwa i zakłady przemysłowe). W 1839 na miejscu zlikwidowanej rafinerii cukru powstała ► fabryka karabinów. Na potrzeby Warsztatów Artyleryjskich i fabryki karabinów przystosowano bastion Ogrodowy do funkcji magazynu prochowego. W 1843 przy Kamiennej Grobli działały olejarnia (Oelmühle) i tuż przy niej młyn zbożowy; w 1841 przy obecnej ul. Redutowej (bastion Miś) odlewnia żeliwa i kolejno dalsze przedsiębiorstwa.
W 1853 obok fabryki karabinów, w wykupionym ► dworze Uphagenów na rogu obecnej ul. Śluza (obecny odcinek tej ulicy nosi nazwę Kieturakisa) i Łąkowej, pobudowano katolicki ► szpital Najświętszej Marii Panny, z kaplicą (obecnie ► kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny).
W 1854 na Dolnym Mieście było 258 posesji. W latach 1869–1871 zasypano kanały, zastępując je kanalizacją podziemną. Umożliwiło to budowę nowoczesnego systemu komunikacji publicznej, który połączył Dolne Miasto z centrum. W 1874 przedłużono obecną ul. Łąkową do Długich Ogrodów, w 1885 uruchomiono na ul. Łąkowej linię ► tramwaju konnego, od 1900 elektrycznego, wraz z zajezdnią przy Hühnerberg (ul. Kurza). Po bankructwie około 1900 odlewni i wytwórni maszyn rolniczych Steimmigów (zob. ► Carl Eduard Georg Steimmig, ► przedsiębiorstwa i zakłady przemysłowe), od 1841 działającej przy Weidengasse 34 (ul. Łąkowa), jej teren został podzielony na działki budowlane, które wytyczyły nowe ulice: Kolkowgasse (ul. Królikarnia), Hirschgasse (ul. Sempołowskiej) i Straussgasse (ul. Chłodna). Do 1905 powstały tam domy czynszowe dla robotników zatrudnionych w obu fabrykach wojskowych. W południowej części dzielnicy na przełomie XIX i XX wieku powstało wiele eleganckich kamienic. W latach 1892–1893 od ► Dworca Brama Nizinna (przy obecnej ul. Toruńskiej) do rzeźni przy Angielskiej Grobli (wzdłuż ul. Redutowej) przeprowadzono bocznicę kolejową (► kolej). 14 IV 1908 przy Schleusengasse (ul. Śluza) oddano do użytku nowy budynek szkoły i ► łaźnię (obecnie ► Centrum Sztuki Współczesnej Łaźnia).
W 1880 liczba mieszkańców przekroczyła 6600. W 1914 liczba budynków wzrosła do 499, mieszkańców do 17 000. Co trzecie mieszkanie miało co najmniej trzy pokoje, a czynsze były niewiele mniejsze niż na Głównym Mieście. Po powołaniu zdemilitaryzowanego ► II Wolnego Miasta Gdańska zlikwidowano Warsztaty Artyleryjskie, na których miejscu powstała ► Fabryka Opakowań Blaszanych i Blachy (czynna po 1945) oraz różne firmy przemysłowe. Zlikwidowano też fabrykę karabinów, w której budynkach do 1945 mieściły się różne firmy produkcyjne i remontowe (► przedsiębiorstwa), a po 1945 przez wiele lat Gdańskie Zakłady Futrzarskie (obecnie część budynków wykorzystywana jest okresowo przez firmy produkcyjne i handlowe; w 2011 otwarto sklep sieci Biedronka). W 1927 powstał zaprojektowany przez ► Adolpha Bielefeldta gmach ► Monopolu Tytoniowego (nr 39/44).
W 1945 znacznie zniszczona została zabudowa w północno-zachodniej części ulicy. W części południowej piwnice wielu domów były podtopione przez wody podskórne; nieuszkodzone pozostały budynki koszar wojskowych oraz gmach dawnego Gimnazjum Państwowego przy Łąkowej 1, włączony po roku 1945 w kompleks koszarowy. W 1961 wybudowano Szkołę Podstawową nr 65 im. Alfa Liczmańskiego przy ul. Śluza 3. 15 IX 1964 przy ul. Szuwary oddano do użytku przedszkole, od 20 II 1965 noszące nazwę „Muszelka”. W latach 1965–1966 przy ul. Kamienna Grobla powstał ośrodek sportów wodnych Stoczni Gdańskiej (hangar do przechowywania łodzi i kajaków, szatnie, umywalnie, kawiarenka). 12 II 1966 przy ul. Jaskółczej, w nowym pawilonie, otwarto „Aptekę Gdańską” (Aptekę nr 100), która zastąpiła dotychczasową, mieszczącą się w dwóch mieszkaniach jednej z kamienic. W końcu lat 60. XX wieku wybudowano według projektu Witolda Rakowskiego osiedle Dolne Miasto I między ul. Łąkową a Nową Motławą, składające się z dziesięciokondygnacyjnych punktowców. Podobny punktowiec stanął kilka lat później między ulicami Królikarnia i Chłodną.
Degradację dzielnicy przyniosło otwarcie 20 V 1959 tzw. trasy W-Z (jezdni i linii tramwajowej), która odcięła ją od centrum. Pogłębiła ją likwidacja połączenia tramwajowego oraz zamknięcie Fabryki Opakowań Blaszanych. 30 IX 1998 budynek dawnego gimnazjum przy ul. Łąkowej 1 oraz sąsiednie koszary zostały siedzibą ► Akademii Muzycznej.
W 2014 rozpoczęto rewitalizację dzielnicy. W latach 2017–2020 wyremontowano 11 kamienic. W 2018 ogłoszono przetargi na opracowanie dokumentacji rewitalizacji ulic Przyokopowej, Polnej, Wierzbowej, Chłodnej, Sempołowskiej i Królikarnia, historycznych bastionów św. Gertrudy, Żubr, częściowo Wyskok, Miś, Królik i Ogrodowego, przebudowę promenady nadwodnej w pobliżu ► stadionu żużlowego, a także modernizację dróg rowerowych wzdłuż Opływu Motławy. W tym samym roku władz miasta zawarły umowę ze spółką Dolne Miasto (► Doraco i BBI Development) o realizacji w ciągu pięciu lat mieszkań, biur i obiektów usługowych oraz inwestycji publicznych o wartości 65 mln zł, w tym i rewitalizacji dawnej zajezdni tramwajowej. W 2019 miasto przekazało firmom Euro Styl i Inopa kilkanaście budynków i nieużytki w zamian za zainwestowanie w rewitalizację dzielnicy (między innymi dawnego gimnazjum przy ul. Śluza 3) środków o wartości 277 mln zł, w tym 40 mln zł na cele publiczne (dogi, przedszkole, kompleks sportowy przy ul. Śluza). W początku 2021 oddano do użytku pierwszy biurowiec z kompleksu LPP Fashion Lab., który zajął część pustej nieruchomości między siedzibą LPP (w byłym gmachu Monopolu Tytoniowego) a dawną Fabryką Karabinów i odtworzył przedwojenną pierzeję ul. Łąkowej. Utrzymany w klimacie industrialnym budynek wyróżnia betonowa elewacja, duże, przestronne okna i wygięte dachy.