OBÓZ STUTTHOF

[[File:Komora gazowa i krematorium w obozie Stutthof.JPG|thumb|Komora gazowa i krematorium w obozie Stutthof]][[File:Brama Śmierci w obozie Stutthof, 1941–1945.JPG|thumb|Brama Śmierci w obozie Stutthof, 1941–1945]][[File:Brama Śmierci w obozie Stutthof .JPG|thumb|Brama Śmierci w obozie Stutthof ]][[File:Wizyta Heinricha Himmlera w obozie Stutthof, 1941.JPG|thumb|Wizyta Heinricha Himmlera w obozie Stutthof, 1941]][[File:Więźniowie w obozie Stutthof, 1939.JPG|thumb|Więźniowie w obozie Stutthof, 1939]]OBÓZ STUTTHOF, niem. nazistowski obóz działający od 2 IX 1939, zał. z inicjatywy gauleitera NSDAP i namiestnika II WMG q Alberta Forstera. Wyznaczeniem terenu pod budowę obozu i jego organizacją zajął się w sierpniu 1939 Sturmbann- führer SS Max Pauly wraz z grupą członków oddziału SS q Wachsturmbann Eimann. Pod  budowę wybrano teren między wioskami Sztutowo (Stutthof) i Stegną (Steegen), zamaskowany lasem od strony szosy do Krynicy Morskiej, oddalony w linii prostej od Gd. 36 km i 3–4 km od morza, oddzielony od Gd. dorzeczem Wisły oraz od płd. gęstą siecią kanałów. Wioska, od której obóz przyjął nazwę, miała dogodne połączenia drogowe i kolejowe do Gd. i Nowego Dworu, które pozwalały na swobodny transport więźniów do obozu. W kompleks obozu włączono budynek domu starców z 1930, po 1933 wykorzystywany na szkolenia kadr partyjnych NSDAP, przeznaczony na komendanturę obozu (przebudowany na przeł. 1940–41). Do otoczenia 0,5 ha powierzchni drutem kolczastym zaangażowano więźniów kryminalnych z więzienia w Gd. (q Areszt Śledczy).  Pierwszy transport, liczący ok. 150 więźniów – działaczy Polonii gd., mieszkańców II WMG, aresztowanych 1 IX 1939 na podstawie wcześniej przygotowanych przez policję list proskrypcyjnych, dostarczono do 2 września. Obóz przyjął wówczas nazwę Zivilgefangenenlager Stutthof, przejściowego obozu dla jeńców cywilnych Stutthof. Postawiono namioty wojsk., wiatę kuchenną, przygotowano dół kloaczny i koryto z 8 kranami na dworze. Osadzeni zostali zmuszeni do budowy obozu, kierowani do komand pracowali przy wyrębie drzew w lesie, karczowaniu korzeni, niwelacji terenu, brali udział w transportowaniu materiałów budowlanych i budowania pierwszych baraków i budynków. Do 31 III 1940 obóz podlegał Komendanturze Obozów Jenieckich Gd., kierowanej przez Sturmbannführera SS Maxa Pauly’ego z siedzibą w q obozie dla Polaków w Nowym Porcie.  Od końca października 1939 w obozie kontynuowana była księga ewidencyjna założona w obozie w Nowym Porcie (do której wpisywano więźniów według nadanych ich numerów przebywających w obozach dla jeńców cywilnych w Granicznej Wsi, q Maćkowach, Nowym Porcie i Sztutowie). Kolejność wpisu była zgodna z kolejnością przybycia. W obozie nie stosowano podwójnej numeracji ani tatuowania numerów na rękach więźniów. W 1939–41 Stutthof stał się miejscem deportacji kilkunastu tysięcy Polaków pochodzących z Pomorza, w tym ok. 4,5 tys. członków Polonii gd. oraz ok. 1000 Żydów – mieszkańców II WMG i Pomorza. W obozie zmarło z powodu eksterminacji pośredniej (złych warunków mieszkalnych i sanitarnych, ciężkiej pracy, niedostatecznego ubioru i wyżywienia, epidemii biegunki i tyfusu brzusznego) oraz eksterminacji bezpośredniej (szykanowania, bicia, zastrzelenia, zagryzienia przez psy, egzekucji) kilka tysięcy więźniów. Na mocy wyroków wydanych przez Standgericht (sąd doraźny) odbyły się 2 egzekucje wybitnych działaczy Polonii gd. w pobliżu obozu w nadleśnictwie Stegna, podczas których 11 i 1940 rozstrzelano 22 działaczy: Brunona Buczkowskiego, q Franciszka Kręckiego, Stanisława Langiewicza, q Bonifacego Łangowskiego, Antoniego Maciejewskiego, Jana Masłocha, Witolda Nełkowskiego, Kazimierza Ostrowskiego, ks. q Franciszka Rogaczewskiego, inż. Aleksandra Rożankowskiego, ks. Władysława Szymańskiego, Czesława Tejkowskiego, Bernarda Tetzllaff, ks. Bernarda Wieckiego, inż. q Jana Zdeba, Wernera Zielke oraz 6 osób dotąd niezidentyfikowanych. Podczas drugiej egzekucji, 22 III 1940 (Wielki Piątek), rozstrzelano 67 działaczy gd. i pomor.: Alfonsa Binnebesela, Alojzego i Leona Blocków, Edmunda Borzyszkowskiego, Feliksa Ciepłucha, Rudolfa Cymorka, Mieczysława Czyżewskiego, Edmunda Dettlaff, q Bernarda Filarskiego, Józefa Gauzę, Alfonsa Garyantysiewicza, Feliksa Gierszewskiego, dr. ekonomii Stefana Goldmanna, ks. q Mariana Góreckiego, Leona Grabowskiego, Józefa Gregorkiewicza, q Wilhelma i Zygmunta Grimsmannów, Jana Jesikiewicza, Antoniego Jurkiewicza, Teodora Klimkiewicza, Wincentego Knittera, ks. q Bronisława Komorowskiego, Pawła Kosznika, Gustawa Kramera, Jana Krynia, Bogdana Lange, q Antoniego Lendziona, Konrada Łysakowskiego, Jana Maj- kowskiego, Augustyna Mionskowskiego, Franciszka Młodzieniewskiego, q Feliksa Muzyka, Edwarda i Brunona Nitka, Józefa Ossowskiego, Alfonsa Papkę, Bolesława Paszotę, Bolesława Piaseckiego, Juliusza Planetę, q Władysława Pniewskiego, Stanisława Reetz, Konrada Sojeckiego, Brunona Sucheckiego, Gustawa Szars- kiego, dr. praw Michała Szucę, inż. Henryka Thomasa, Leona Trzebiatowskiego, Augustyna Wesołowskiego, dziennikarza q Henryka Wieczorkiewicza, q Anastazego Wika-Czarnows- kiego, Szymona Witkowskiego, dr. praw Piotra Woydę, kmdr. q Tadeusza Ziółkowskiego oraz 13 nierozpoznanych ofiar. W gronie rozstrzelanych byli pracownicy q Rady Portu i Dróg Wodnych, PKP, q Poczty Polskiej, prawnicy, nauczyciele, księża, kupcy, bankowcy, właściciele restauracji, drukarni. 20 III 1940 esesmani zamordowali wywiezionego z obozu Stutthof do Granicznej Wsi q Alfonsa Liczmańskiego.  W związku ze skazaniem przez Standgericht większości działaczy polonijnych i pracowników pol. urzędów w Gd. na pobyt w obozach koncentracyjnych, zakwalifikowano ich wraz z pomor. duchowieństwem do 2 transportów, które skierowano 9 IV (1000 więźniów) i 19 IV 1940 (800 więźniów) do KL Sachsenhausen, skąd niektórych więźniów przetransporto- wano w maju 1940 do KL Mauthausen-Gusen, a innych do KL Dachau. W 1940–41 wysłano mniejsze transporty do KL Sachsenhausen i KL Mauthausen. Niektórych działaczy polo- nijnych pozostawiono w obozie Stutthof, np. Stefana Kopczyńskiego, q Władysława Muzyka, q Stefana Miraua. Z grupy tej doczekało wyzwolenia w 1945 niewielu gdańszczan, m.in. inż. Wacław Lewandowski.  Po likwidacji 31 III 1940 obozu w Nowym Porcie i przeniesieniu Komendantury Obozów Gd., od 1 IV 1940 Stutthof stał się obozem centr., został przejęty przez SS-Oberabschnitt Weichsel (Nadokręg SS „Wisła”) w Gd., koszty utrzymania i wyposażenia załogi SS ponosiła komenda Policji Porządkowej w Gd., a nadzór nad więźniami pełniło nadal gd. Gestapo. Pod koniec 1941 zakończono, rozpoczętą 3 IX 1939, budowę starego obozu, który objął 12 ha powierzchni. Więźniowie oprócz 10 baraków na cele mieszkalne, warsztatowe, biurowe, kuchni, łaźni, magazynu depozytów więźniów, zbudowali gmach komendantury, wartownię SS, garaże, budynki gosp., willę komendanta, przystanek kolejki wąskotorowej Waldlager (obóz leśny) Stutthof.  W 1940–41 obóz pełnił funkcję miejsca represji i eksterminacji pol. ludności z Pomorza, aresztowanej za bierny ruch oporu, przynależność do podziemnych organizacji: AK, Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”, Związku Jaszczurczego, Polskiej Armii Powstania i in., współpracę z partyzantami, tajne nauczanie, wykroczenia w miejscu pracy, odmowę podpisania q Niemieckiej Listy Narodowościowej (DVL), kontakty z jeńcami wojennymi, ukrywanie Żydów i pomaganie im oraz z innych powodów. W 1. poł. 1940 osadzono w obozie z przyczyn polit. pierwsze kobiety, a pod koniec czerwca 1941 przywieziono internowanych ze statków Rosjan.  Kolejna reorganizacja nastąpiła 1 X 1941, kiedy obóz podporządkowano gd. Gestapo, zmieniono jego nazwę na Sonderlager (Obóz Specjalny) oraz wyznaczono przez wyższego dowódcę SS i policji w q okręgu Gd.-Prusy Zach. gen. q Richarda Hildebrandta na obóz pracy wycho- wawczej (Arbeitserziehungslager Stutthof) dla osób, które popełniły wykroczenia w miejscu pracy lub uchylały się od niej. Osoby te karano 56-dniowym pobytem w obozie lub wielokrotnością tej kary, w dniu zwolnienia zmuszano do podpisania deklaracji o nieujawnianiu zbrodniczej działalności esesmanów pod groźbą powrotu do obozu. Funkcję tę obóz pełnił do 1945.  Pomimo że obóz od początku spełniał wymogi stawiane obozom koncentracyjnym, Reichs- führer SS Heinrich Himmler wyraził zgodę na nadanie takiego statusu 7 i 1942, po osobistej wizytacji obozu 23 XI 1941. Obóz Stutthof 1942–45 został podporządkowany Inspektoratowi Obozów Koncentracyjnych w Oranienburgu w grupie D do Głównego Urzędu Administracyjno-Gospodarczego SS (Wirtschaftsverwaltungs- hauptamt SS – WVHA), a więźniowie znaleźli się w dyspozycji Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt SS – RSHA). O osadzeniu więźnia w obozie lub jego zwolnieniu decydował Urząd RSHA, który wydawał nakaz o tzw. areszcie ochronnym (Schutzhaftbefehl), podpisany przez funkcjonariusza terenowej placówki Gestapo.  Zmiana statusu spowodowała m.in. rozbudowę, zwiększenie stanu osobowego więźniów i załogi SS, powstanie nowych firm SS na jego terenie oraz umożliwiła przysyłanie więźniów przez placówki Gestapo ze wszystkich krajów okupowanych przez Rzeszę. 1 XI 1941 załogę SS wcielono do Waffen SS i podporządkowano inspektorowi obozów koncentracyjnych Richardowi Glücksowi. Najwyższy stan załogi SS – Totenkopfsturmbann wynosił w 2. poł. 1944 ok. 1100 esesmanów sprowadzonych z innych obozów koncentracyjnych. Komendantowi podlegało 6 wydziałów: sztab komendantury, polit., obozu, adm.-gosp., med. i szkoleń. W końcu sierpnia 1942 oddano do użytku krematorium, w którym odtąd palono zwłoki więźniów. Wiosną 1943 zbudowano obóz, składający się z 30 baraków, z których wydzielono 20 dla więźniów, pozostałych 10 na potrzeby warsztatów Niemieckich Zakładów Zbrojeniowych (Deutsche Ausrüs- tungswerke GmbH – DAW). Jesienią 1943 zbu- dowano komorę gazową, a w 2. poł. 1944 dwie duże hale: Holzgau AG, w której urządzono filię Focke-Wolfa i gdzie odbywał się montaż urządzeń samolotów, oraz Delta Halle, w której montowano motory do samolotów. W związku z licznymi transportami więźniów w 2. poł. 1944 na płn. od nowego obozu postawiono 10 nowych baraków, które oddzielono od pozostałych części obozu drutem kolczastym, wydzielając tzw. obóz żyd. dla kobiet. W lipcu 1944 powstał Sonderlager, otoczony murem o wys. 4 m oraz od wewnątrz drutem kolczastym pod napięciem dla członków rodzin niem. zamieszanych w zamach na q Adolfa Hitlera oraz oskarżonych o szpiegostwo. Od 1944 funkcjonowała w pobliżu w wiosce cegielnia (Germanenlager), w której umieszczono 277 policjantów norweskich. Ponadto zbudowano kuchnię, łaźnie i magazyny. Pod koniec 1944 obóz obejmował 120 ha pow., otoczony był podwójnym drutem kolczastym pod napięciem 360 V oraz wieżyczkami strażniczymi. Władze obozu planowały dalszą rozbudowę, który miał pomieścić 100 tys. więźniów.  Obóz Stutthof 1942–45 spełniał funkcję miejsca deportacji i eksterminacji pol. ludności pochodzącej z Pomorza, z pozostałych ziem pol., krajów europejskich i ZSSR, przysyłanych przez placówki Gestapo i w transportach z obozów koncentracyjnych, m.in. z Auschwitz-Birkenau, Buchenwald, Dachau, Gross-Rosen, Neuengamme, Natzweiler. Od 2. poł. 1944 stał się miej- scem docelowym dla transportów ewakuacyjnych Żydówek z Węgier nadchodzących z KL Auschwitz-Birkenau oraz ludności żyd. z KL Kauen, KL Kaiserwald, niem. obozów pracy z Vaivar, Kloege, Kozłowej Rudy, Prawieniszek oraz pol. ludności cywilnej z powstania warszawskiego i nadchodzących z innych regionów ziem pol. W obozie za przynależność do podziemnych organizacji przebywali również pol. mieszkańcy Gd., członkowie Polskiej Armii Powstania (PAP), m.in. Bernard Mizerski – kmdt PAP Rejonu Gd., Antoni Belling, Gerard Knoff, Janina, Maria i Leokadia Schaddach, Alfons Lendzion, Michał Noskiewicz, Helmut Rykalski, Teofil Sokołowski, Klemens Szarafiński.{{author: }} W 26 transportach od 29 VI do 14 X 1944 przybyło do KL Stutthof ponad 47 tys. więźniów, w tym większość stanowiły Żydówki z Węgier, Litwy, Łotwy i Estonii. 5 XI 1944 stan obozu wynosił 57 056 więźniów, w tym 20 680 mężczyzn i 36 376 kobiet. Z KL Stutthof do innych obozów koncentracyjnych odesłano w transportach ponad 22 tys. więźniów.{{author: }} W KL Stutthof od lipca do listopada 1944 realizowano akcję Sonderbehandlung, podczas której zamordowano ok. 3 tys. Żydówek za pomocą cyklonu B w komorze gazowej. Po raz pierwszy uśmiercono w niej pod koniec czerwca 1944 członków podziemnych organizacji pochodzących z Warszawy. z transportu z Pawiaka, ponadto działaczy z Pomorza oraz inwalidów ros. przysłanych z obozu jenieckiego w Czarnem. W rewirach dla więźniów niem. lekarze SS prowadzili selekcję wśród chorych, których uśmiercano zastrzykami dosercowymi z fenolu, topiono w wannach lub poddawano eksperymentom. W 1942–45 dopuszczono do rozwoju epidemii tyfusu plamistego i brzusznego, w wyniku których zmarło w obozie kilkanaście tysięcy więźniów. Obóz był też miejscem egzekucji przez powieszenie, wykonywanych podczas apeli obozowych lub potajemnie – na szubienicy znajdującej się w pobliżu krematorium, na której wieszano działaczy podziemnych organizacji i oficerów radz.{{author: }} Ciała ofiar 1939–42 chowano w Gd., na q cment. na Zaspie, od września 1942 palono w piecach krematoryjnych oraz dodatkowo od końca grudnia 1944 do maja 1945 na stosie całopalnym usytuowanym za Nowym Obozem, w niedalekiej odległości od nowej kuchni.{{author: }} W 1939–41 więźniowie pracowali w filiach w zewnętrznych komandach pracy, m.in. w Gd. (q obóz Stutthof, podobozy w Gd.) i Gdyni oraz w podobozach w Granicznej Wsi, q Westerplatte, Przebrnie, Kępinach Wielkich, Elblągu, Maćkowach, a także w ok. 100 zewnętrznych komandach rolnych, gł. na Żuławach.{{author: }} W 1942–45 komendantura obozu zorganizowała ponad 100 komand pracujących w rolnictwie na Żuławach, wynajmowała więźniów pryw. firmom i należącym do SS oraz w 2. poł. 1944 założyła 26 podobozów w Gd., Gdyni, Nadbrzeżu, Lęborku, Słupsku, Toruniu, Bydgoszczy, Pruszczu Gd., Rusocinie, Toruniu, Bydgoszczy, Brusach, Dziemianach, w pobliżu Nowego Miasta Lubawskiego, Elbląga, Brodnicy, w rejonie Królewca, Policach i w innych miejscowościach, w których pracowali przy budowie umocnień wojsk., lotnisk, produkcji broni i amunicji, reperacji torów kolejowych po nalotach.  25 i 1945 kmdt KL zarządził ewakuację więźniów. 24 i 1945 w ewidencji obozu figurowało 46,5 tys. więźniów, w obozie macierzystym 23 tys., w pod- obozach 23,5 tys. osób. 25 i 26 i 1945 wyprowadzono z obozu ok. 10 838 więźniów (7366 mężczyzn i 3472 kobiet) w 9 kolumnach liczących od 800 do 1600 osób. Między 25 i a 4 II 1945 w niesprzyjających warunkach atmosferycznych trwał marsz więźniów w kierunku Lęborka. Trasa marszu prowadziła z obozu do Mikoszewa, promem przez Wisłę, nast. przez Cedry Małe, Cedry Duże do Pruszcza Gd., Straszyna, Łapina, Kolbud, Niestępowa, Żukowa, Przodkowa, Pomieczyna, Luzina, Godętowa. Z powodu zajęcia budynku szkoły dla młodszych oficerów SS w Lęborku na cele szpitalne dla Wehrmachtu, ostatecznie doprowadzono więźniów do letnich obozów pracy dla młodzieży niem. lub majątków niem. położonych w Nawczu, Łówczu, Rybnie, Gniewinie, Toliszczku, Tawęcinie, Gęsi, Krępie Kaszubskiej, Dąbrówce, Strzelęcinie, Kolkowie, Chynowie, Godętowie. Dodatkowo do niektórych z tych obozów doprowadzono 2713 więźniów z podobozów KL Stutthof. W zorganizowanych zimą przejściowych obozach ewakuacyjnych z powodu ekstremalnych warunków, braku żywności i leków oraz opieki lekarskiej rozwinęła się epidemia tyfusu plamistego. W związku z marcową ofensywą Armii Czerwonej, esesmani zarządzili 9–10 III 1945 ewakuację więźniów nadających się do marszu, prowadząc ich w kierunku Pucka, Wejherowa i Gdyni z zamiarem dalszego ewakuowania drogą morską. Ostatecznie więźniowie zostali wyzwoleni przez żołnierzy Armii Czerwonej w obozach ewakuacyjnych (chorzy, których pozostawiono na miejscu), na trasach w okolicznych wioskach oraz w Pucku i Wejherowie 12 III 1945. W efekcie ewakuacji zginęło ok. 5500 więźniów, ok. 2140 zostało pochowanych na Cmentarzach Ofiar Marszu Śmierci w Nawczu, Rybnie i Krępie Kaszubskiej, pozostałe ofiary w zbiorowych mogiłach w Pucku, Wejherowie, Luzinie, Strzepczu, Żukowie, Niestępowie, Pręgowie, Miszewku, Przodkowie, Pomieczynie, Strzepczu, Łebnie, Łęczycach, Ciechomiu, Kostkowie, Lęborku oraz w innych znanych i nieznanych miejscach. Nieupamiętnione są dotąd miejsca zbiorowych pochówków więźniów m.in. w Toliszczku i Tawęcinie.  Komendantura KL Stutthof zarządziła również ewakuację więźniów z podobozów, na ogół w kierunku zach. Najwcześniej ewakuowano więźniów znajdujących się w rejonie Królew- ca, spośród których ok. 4 tys. Żydówek, pro- wadzonych w kierunku portu w Piławie, esesmani zamordowali nad M. Bałtyckim w Palmnicken. Jedynie więźniów z podobozu w Gdyni ewakuowano 25 III 1945 drogą morską do KL Neuengamme, gdzie większość zginęła 3 V 1945 w Zatoce Lubeckiej i w obozie jenieckim X-b w Sandbostel. Najpóźniej zarządzono ewakuację więźniów przebywających w podobozie najdalej położonym na zach., w Policach. W kwietniu 1945 odesłano transporty więźniów do Barth i KL Bergen-Belsen, a ostatnią grupę popędzono pieszo w kierunku Rostoku. Z podobozów ewakuowano ok. 21 500 więźniów, z których na trasie „marszu śmierci” zginęło ok. 10–12 tys. Ostatnich ok. 4400 więźniów ewakuowano z obozu macierzystego 25 i 27 IV 1945 drogą morską na barkach ciągniętych przez holowniki z przystani w Mikoszowie przez port helski do portów niem. Dwie barki „Wolfgang” i „Vaterland” dopłynęły 3 maja do Pelzerhaken k. Neustadt, jedna – oznaczona jako kwarantannowa – osiadła z 4 na 5 maja w Booknis k. Eck- ernförde, inna 5 maja przybiła do duń. portu Klintholm na wyspie Moen, ostatnia „Ruth” 4 maja dopłynęła do Flensburga. Ocalałych więźniów z ostatniego transportu Szwedzki Czerwony Krzyż dostarczył statkiem „Homberg” 11 V 1945 do Szwecji na leczenie i rekonwalescencję. Z grupy ewakuowanych drogą morską zginęło ok. 2200, większość podczas rejsu po rozebraniu do naga wyrzucono za burty barek do M. Bałtyckiego. Zmarłych po wyzwoleniu pochowano w Niemczech, Danii i Szwecji. Ogółem spośród ok. 37 tys. więźniów ewakuowanych z obozu macierzystego i podobozów, na lądowych i morskich szlakach zginęło ok. 20 tys.  9 V 1945 do obozu Stutthof wkroczyli żołnierze dywizji płk. Siemiona G. Cyplenkowa z 48. Armii 3. Frontu Białoruskiego, dowodzeni przez Saszę Jegorowa z 3. Batalionu 717 Pułku, którzy uwolnili grupę ok. 150 więźniów i więźniarek. W barakach na terenie nowego obozu zastali tysiące uchodźców niem. i przymusowych robotników różnych narodowości z Prus Wsch., oczekujących na ewakuację z Mikoszewa przez Hel do Rzeszy.  W 1939–45 przeszło przez obóz 110 tys. więźniów (mężczyzn, kobiet, niepełnoletnich, dzieci i niemowląt), obywateli 26 państw europejskich oraz USA i Turcji, reprezentujących ponad 40 narodowości, spośród których zginęło ok. 65 tys. (łącznie z ofiarami ewakuacji). Najwięcej Polaków, obywateli ZSRR, Węgier, Niemców, Litwinów oraz kilkusetosobowe grupy Słowaków, Czechów, Francuzów, Belgów i Luksemburczyków, Holendrów, Norwegów, Duńczyków, Finów, Łotyszów, Estończyków i in. W obozie osadzono ok. 50 tys. Żydów, z których 11 100 odesłano do innych obozów koncentracyjnych, a z pozostałych 28 tys. zmarło w obozie i podobozach oraz podczas ewakuacji lądowej i morskiej. 4 VII 1946 11 członków załogi obozu powieszono w Gd. na Wysokiej Górze, ob. okolice ul. Armii Krajowej (q kara śmierci w Gd. 1945–87). {{author: EG}} [[Category: Encyklopedia]]