MŁYNISKA

Wersja z 20:11, 27 lut 2013

Dwór w Młyniskach koło Gdańska, ze zbiorów Jacoba Kabruna, około 1800

MŁYNISKA (Schellmühle), ob. jedna z 30 jednostek pomocniczych Gd. (q administracyjny podział), os. przem. w rejonie ujścia potoku q Strzyży do q Wisły. Od płn. graniczy z dzielnicą q Letnica,od zach. i płd. zach. z q Wrzeszczem i q Aniołkami, od płd. ze Śródmieściem, od wsch. granicą jest Wisła. Dawniej osada wokół młyna nad potokiem Strzyża (tuż przy jego ujściu do Wisły), nadanego 1261 przez księcia q Świętopełka gd. mieszczanom, Gotfrydowi de Wirceburkowi i Johannowi de Rechizowi (z prawem zbudowania drugiego). Od 1283 własność q opactwa cystersów w Oliwie. W 1486 był tam tartak dzierżawiony przez Gd. W 1515 opactwo oliwskie przekazało rodzinie Lange w dzierżawę (prawem emfiteuzy) młyn, tartak, olejarnię oraz 1,5 morgi gruntu. Od 1548 do pocz. XVII w. w dzierżawie gd. patrycjuszowskiej rodziny Schelle, z rocznym czynszem w wysokości 8 grzywien i 10 groszy. Nazwisko tej rodziny dało początek niem. nazwie osady (Schellmühle – Młyn Schellego). W 2. poł. XVI w. majątek kilkakrotnie powiększany o grunty i pastwiska (1567, 1581, 1594 i 1596) bądź nabywane, bądź poddzierżawione od miasta i opata oliwskiego (łączny wzrost do ok. 1 łanu, 26,5 mórg i 75 prętów ziemi). W 1577 spalone przez wojska Stefana Batorego. Na przeł. XVI i XVII w. majątek składał się z dworu (przy ob. ul. Swojskiej 13), ogrodu i pastwisk, tzw. Zakonnych Łąk (te ostatnie po oliwskiej stronie Strzyży, ale grunty M. rozciągały się także po gd. stronie rzeki). Kształt dworu i zarys granic majątku zachował się na najstarszej znanej mapie okolic Gd. z 1601, autorstwa q Fryderyka Berndta. Już wówczas osią osady była droga prowadząca od dworu w M. ciągiem ob. ul. Okrąg, Klinicznej, Konarskiego do traktu z Gd. do Oliwy (ob. q al. Zwycięstwa). W 1624 kolejny dzierżawca (emfiteuta), kupiec gd. Mattias Krause, wybudował browar. W 1641 w ręku jego syna Jakuba majątek liczył 3 łany i 7 mórg ziemi. W 1655 J. Krause uzyskał od opata oliwskiego q Aleksandra Kęsowskiego przywilej na założenie bielarni, gorzelni, karczem i kramów, a także osiedlenia nowych osadników, który z powodu wojny pol.-szw. 1655–60 nie został wykorzystany. Po 1660 dzierżawa patrycjuszowskiej gd. rodziny Kerschensteinów, w sierpniu 1676 przyjmującej w M. wizytę królowej Marii Kazimiery (małżonki króla pol. Jana III Sobieskiego). Na planie Piotra Willera z ok. 1687 z M. łączył się tzw. Stary (lub Drugi) Legan (q Składy) położony nad Wisłą, w pobliżu ujścia Strzyży: przystań i karczma na drodze wodnej do Gd. Od dworu do Starego Leganu biegła wzdłuż płd. brzegu Strzyży droga zw. Grenzweg (Droga Graniczna, bo rozdzielająca grunty gd. i klaszt. w Oliwie; ob. ul. Swojska). W 1734, podczas wojny w obronie tronu króla Stanisława Leszczyńskiego, na skutek ataku gdańszczan na pozycje ros., majątek uległ zniszczeniu, dzierżawa zmieniała właścicieli. Z rąk rodziny Bleckwitzów przejęła ją patrycjuszowska rodzina Schröderów; 1740 q Chrystian Schröder, późn. burmistrz, wydzielił z obszaru M. tzw. Małe Młyniska (Reiherhof, Rejerowo), grunt w poł. drogi między M. Dużymi a traktem z Gd. do Oliwy (ob. okolice pętli tramwajowej przy Węźle Kliniczna i część Zielonego Trójkąta). W 1745 z rąk Schröderów M. przeszły w ręce armatora i kupca Johanna Phillipa Schultza. W 1772 ostatnim dzierżawcą – emfiteutą – z ramienia opactwa w Oliwie został kupiec Johann Michel Brunn, właściciel pobliskiej posiadłości q Brunów. Po i rozbiorze (1773) i konfiskacie majątków oliwskich obie części M. liczyły łącznie 4 łany i 15 mórg ziemi oraz 27 mieszkańców, gł. robotników zatrudnionych w tartaku, olejarni, browarze i na roli. Majątek, przejęty w zarząd przez prus. Kamerę Wojenną i Domen, pozostawiono w ręku dotychczasowego dzierżawcy, wcześniejsza Grenzweg otrzymała nazwę Wygon. W 1773 szyper z q Chełma, Martin Winz zgłosił projekt wybudowania w M. sztucznego portu, konkurencyjnego dla Gd., z wykorzystaniem nurtu Strzyży (kanału ok. 1,5 km w górę rzeki do q Nowych Szkotów). Projekt, rozważany kilkanaście lat, odrzucono z uwagi na dużą różnicę poziomów między punktami skrajnymi (14 stopni nachylenia). W 1779 dzierżawca J.M. Brunn gruntownie przebudował dwór, olejarnię zamieniono na garbarnię. Po 1800 na płd. od Małych Młynisk kupiec i przedsiębiorca q Jakob Kabrun wzniósł rezydencję (Maison Kabrun), również zaliczaną do obszaru M. W 1803–05 kupiec z Nowego Portu Mathias Broschke przeprowadził krawędzią nad Wisłą pryw. drogę kołową (opłata 3 gr prus. za przejazd) z Nowego Portu do Gd. (ob. ciąg łączących się niegdyś ulic Starowiślanej, Chodackiego – nazwa od 1995, q Wiślnej, w kierunku Gd. przez ob. tereny stoczn., ul. Jana z Kolna do q Bramy Oliwskiej, od 1814 w rękach miasta, zw. Broschkischerweg). Podczas działań wojennych 1807 (M. były bazą szturmu wojsk napoleońskich na wyspę q Ostrów) majątek uległ częściowemu zniszczeniu. Przejęty przez Francuzów dwór Brunna zamieniono na wiejską rezydencję gubernatora i WMG, gen. q Jeana Rappa, który oddał ją do dyspozycji kochance Julii Büttcher. Podczas oblężenia 1813 o rezydencje Rappa i Kabruna toczyły się ciężkie walki, które doprowadziły do ich zniszczenia. Tylko gł. dwór M. (dawna rezydencja Brunna, a potem Rappa) został 1820 odbudowany. Nadano mu klasycyst. formę, zachowaną i ob. Po powrocie 1815 w granice Prus majątek został sprzedany: do ok. 1851 posiadała go rodzina Paltow, nast. Franz Jacob Theodor Genschow (7 XII 1819 – 1 i 1890), także właściciel q Królewskiej Doliny, i do 1892 jego rodzina, 1914 rodzina Hermannów; dwór wraz z gos podarstwem pozostawał w rękach pryw. aż do 1945). W 1. poł. XIX w. nastąpiła powolna odbudowa i rozbudowa osady. W 1820 liczyła 9 domów i 49 mieszkańców, 1885 M. właściwe (bez Rejerowa) liczyły 26 domów, 409 mieszkańców na ogółem 91,7 ha ziemi. Do M. zaliczono wówczas obszar obu majątków (rejon ob. ul. Klinicznej, Okrąg, Swojskiej; ciąg tych dróg – ulic dopiero na planie z 1895 nazwano Schellmühler Weg), ale i dawne Legany nad Wisłą (ul. Wiślna – Neufahrwasserweg i Broschkischerweg) aż po ob. ul. Wielopole (niem. Lauentaler Weg). Ogrodnictwo w Rejerowie (Schnibbe-Handelsgärtnerei przy ob. ul. Klinicznej / Okrąg 3/6) słynęło z uprawy szparagów (q Georg Schnibbe), pastwiska w M. właściwych były podstawą cenionej produkcji mlecznej, istniało przetwórstwo drewna i wytwórnie wapna. W 1867 w pobliżu przeprowadzono linię kolejową z q Oruni do Nowego Portu, 1889 poprzez M. bocznicę do Portu Wiślanego (q kolej). Zmieniło to charakter M. z osady rolno-przemysłowej na przem. (q przedsiębiorstwa i zakłady przemysłowe). Zlokalizowanie na tak ograniczonym obszarze wielu zakładów produkcyjnych powodowało, że do i w. świat. właśnie tu wybuchało najwięcej pożarów. W 1885 we wsi istniała jednoklasowa szkoła dla 87 dzieci, zlikwidowana 1907, po oddaniu do użytku nowoczesnej gminnej siedmioklasowej szkoły przy ob. al. Hallera 14 (ob. q Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka i Centrum Edukacji Nauczycieli). W 1899–1902 przez Broschkischerweg poprowadzono linię tramwajową (od 1914 nr 8: od Wielkiego Żurawia przez ul. Jana z Kolna do Nowego Portu; q tramwaje). W latach 90. XIX w. zaczęły kształtować się kolejne ulice, w tym ob. Chwaszczyńska i płn. część ob. Twardej (razem z ul. Chwaszczyńską nosiły wówczas wspólną nazwę: Schellmühler Wiesendamm). Młyniska skanalizowano w pocz. XX w., wystawiając naprzeciwko dworu stację pomp (po likwidacji oczyszczalni ścieków na q Ołowiance przepompownia popadała w ruinę, ob. – od 1990 – budynki wyremontowano w ramach działalności firmy Crist, zajmującej się konserwacją, naprawą i budową statków – ul. Swojska 12). 19 XI 1906 część zach. M. (15 parcel, pow. 64,53 ha, 88 mieszkańców) włączono do Gd.; powstała tu q kolonia (Reichskolonie). 12 IV 1907 przyłączono do Gd. kolejną parcelę o pow. 2,67 ha,resztę majątku (98 ha) włączono do Gd. 1 IV 1914. W 1910–12 na obrzeżach M. wzniesiono q Szpital Położnictwa i Chorób Kobiecych (przy ob. ul. Klinicznej), pojawiły się także nowe os. mieszkaniowe, w tym po 1918 tzw. Nowa Kolonia Schichaua: zespół czynszowych robotniczych kamienic w rejonie ob. ul. Twardej i Okrąg. Wykorzystując zach. część ogrodniczego gospodarstwa w Rejerowie, zaprojektowano i wybudowano kameralne os. wiejskich, parterowych domków z ogrodami, tworzące uporządkowany geometrycznie zespół budowli nazwany Zielonym Trójkątem (Grünes Dreieck, 1945: Kącik, od 1946: Zielony Trójkąt; q Otto Kloeppel), poświęcony 26 IX 1921. W sąsiedztwie os. q pallotyni umieścili 1928 konwikt dla chłopców, przy oddanej do użytku w końcu sierpnia 1929 Paul-Beneke-Straße (ob. ul. Marynarki Polskiej), która oddzieliła Zielony Trójkąt od reszty M. Nowa ulica przejęła rolę Broschkischerweg (włącznie z przejęciem linii tramwajowej nr 8). Po 1933 na rogu Paul-Beneke-Straße i przemianowanej na Luderitzstraße (ob. ul. Załogowa) wybudowano stadion, ob. obiekt q Miejskiego Robotniczego Klubu Sportowego (MRKS). W 1945 M. zostały poważnie zniszczone, ucierpiały zwł. zakłady zlokalizowane nad Wisłą. Po 1960 na terenie M. zlokalizowano rozległy Zespół Elektrociepłowni Wybrzeże (ul. Swojska 1–6), a reszty przeobrażeń dokonała po 1975 budowa Węzła Kliniczna, która podzieliła dawną Schellmühler Weg (po 1945 ul. Kliniczna) na 2 ulice: Kliniczną i Okrąg. Dwór w M. (po 1945 zamieniony na budynek mieszkalny, 1973 wpisany do rejestru zabytków) po 1995 poddano gruntownej renowacji, ob. znajdują się tam siedziba Zarządu Elektrociepłowni oraz restauracja. Większość dawnych zakładów z obszaru M. uległa zniszczeniu (np. fabryka chemiczna) bądź likwidacji (np. dawna fabryka zapałek, uruchomiona ponownie 15 XII 1945, do 1951 jedna z 6 fabryk Polskiego Monopolu Zapałczanego, 1951–54 fabryka Polskiego Przemysłu Zapałczanego, od 1 i 1955 samodzielne przedsięb. Gd. Zakłady Przemysłu Zapałczanego, zaprzestała produkcji 1986; ob. teren zajmowany przez market Lidl). Zastąpiły je nowe przedsiębiorstwa (np. produkujący kadłuby statków CRIST). W 1945 spolszczone na Szelmeja, Ślemień, ob. nazwa od 1948 (przymiotnik: młyński). Po 1945 do stadionu przy ul. Załogowej (MRKS) dołączył wybudowany w rejonie ul. Twardej stadion q Polonii (q Stoczniowca). Współcześnie M. zachowały charakter dzielnicy przem. (łącznie ze Składami i wyspą Ostrów – terenami stoczn.) z niewielkim udziałem komunalnego mieszkalnictwa (Zielony Trójkąt, rejon ul. Twardej). SK z Młyniska. Ulice