ANGLAS, fabryki czekolady i herbaty

Wersja z 09:07, 28 sie 2022

ANGLAS, fabryki czekolady i herbaty w Oliwie, od 1951 część składowa Zakładów Przemysłu Cukierniczego „Bałtyk”. Pełna nazwa firmy: The Anglo-Asiatic Company Limited, z siedzibą w Londynie. Przedsiębiorstwo powstało z inicjatywy rosyjskich „białych” imigrantów, po części żydowskiego pochodzenia, między innymi Ilii i Dawida Wysockich (niemiecka wersja nazwiska: Wissotzky; Ilia przebywał stale w Londynie, a Dawid Wasilijewicz w Paryżu), ponadto ważną rolę odgrywali w nim bracia Michel i Jessel Zetlinowie oraz dr Boris Lourie vel Gawronski (wszyscy trzej związani z Paryżem), jak również Brytyjczyk Usher Ginzberg. The Anglo-Asiatic Company Ltd. zarejestrowano w II Wolnym Mieście Gdańsku (WMG) 2 V 1923, jako siedzibę gdańskiego biura firmy wskazując lokal przy Ketterhagergasse 3 (ul. Zbytki), w kamienicy należącej do znanej drukarni i wydawnictwa A.W. Kafemann GmbH ( August Wilhelm Kafemann; Otto Julius Kafemann). Skrótu „Anglas” w nazwie firmy zaczęto używać dopiero od 1930 roku (wcześniej pojawił się on jako skrót reklamowy na wyrobach spółki). Równolegle z firmą The Anglo-Asiatic Company Ltd. w Gdańsku działała spółka W. Wissotzky & Company zajmująca się pakowaniem i wysyłką herbaty, a Anglas reklamował się jako mający wyłączność na herbatę Wysockiego.

Sklep firmy „Olka” przy Heilige-Geist-Gasse 12 (ul. św. Ducha 2, obecnie w zabudowie hotelu „Wolne Miasto”), przy skrzyżowaniu z Grosse Scharmachgasse (ul. Kołodziejska), 1931

Reklama fabryki czekolady „Olka” z ostatniego roku działania

Zakład produkcyjny firmy Anglas umieszczono w 1925 na wschodnich obrzeżach Oliwy, przejmując po bankructwie fabrykę czekolady „Olka”, na południowy-wschód od torów kolejowych, w sąsiedztwie ówczesnej Sasper Weg (następnie Colbatzer Straße, obecnie ul. Bora-Komorowskiego). Po rychłym wytyczeniu kolejnych ulic, zespół fabryczny Anglasa: hale produkcyjne, magazyny i biuro, znalazł się w trójkącie ulic Sasper Weg (Colbatzer Straße), Zimmererstraße (ul. Droszyńskiego; zob. Leon Albert Droszyński) oraz Humboldtstraße (ul. Słowiańska). Budynki były parterowe, częściowo murowane (biuro, hala produkcyjna), częściowo drewniane (magazyny), stosownie do kształtu działki tworzące trzy rozbudowane skrzydła. Od strony Humboldtstraße na teren zakładów prowadziła bocznica kolejowa. Tu także znajdował się budynek biurowy. W latach 1926–1932 całemu kompleksowi przypisywano numer Zimmererstraße 8, w późniejszym czasie biuro otrzymało przyporządkowanie do Humboldtstraße 4, fabryka (jej oddział zajmujący się produkcją czekolady, a także sortownia herbaty) z portiernią pozostała przy Zimmererstraße 8. Biuro przy Ketterhagergasse 3 działało do 1933, na krótko przeniesiono je (1934) na Am Olivaer Tor 1 (ul. Dyrekcyjną). Po 1934 oliwski kompleks fabryczno-magazynowy stał się jedyną siedzibą firmy na obszarze II WMG.

W zarządzie gdańskiego oddziału firmy, wymieniając się stosunkowo często na stanowiskach dyrektorów dwóch osobnych w sumie zakładów („Anglas” Teefabrik, „Anglas” Schokoladenfabrik) pozostawali w latach 1923–1935: Azziel Arluk, Abraham Erschebin, Dimitrij i dr Boris Gawronski. Do wyższego personelu technicznego zakładów należał m.in. Alexander Schmerling, w 1926–1930 kierownik produkcji, następnie (1931–1939) kierownik fabryki. Ekspertem od produkcji i dystrybucji herbaty był od samego początku istnienia firmy do co najmniej 1935 roku Anglik John Bligh.

W II WMG przedsiębiorstwo zajmowało się nie tylko produkcją wyrobów czekoladowych i cukierniczych, ale także pakowaniem i rozprowadzaniem herbaty – jak głosiły reklamy – uprawianej na własnych plantacjach. 14 IV 1926 zastrzeżono w gdańskim rejestrze handlowym znak firmowy zawierający taką właśnie informację: „ANGLAS TEA OWN PLANTATIONS”. Innym sztandarowym produktem firmy Anglas była śmietanka do kawy zarejestrowana w styczniu 1927. Pierwszy pełny rok działalności w II WMG (1924) gdańska filia The Anglo-Asiatic Company Ltd., London, zamknęła bilansem w kwocie blisko 4,3 mln guldenów, osiągnęła zatem obroty ponaddwukrotnie większe, aniżeli zasiedziała na gdańskim rynku firma Sarotti AG (znana później jako Kosma AG). Efekty gospodarcze kolejnego roku były niewiele słabsze (bilans w kwocie blisko 3,9 mln guldenów). W przedkryzysowym roku 1928 firma wykazała się bilansem w kwocie około 5,9 mln guldenów. Wartość gruntu i budynków w Oliwie wyceniano wówczas na blisko 500 tysięcy guldenów, a maszyny na prawie drugie tyle (487.000). W późniejszych latach zaprzestano podawania bilansów firmy Anglas w gdańskim rejestrze handlowym, zamieszczanym w „Staatsanzeiger für die Freie Stadt Danzig”.

W latach 30. XX wieku naczelne władze spółki stopniowo uległy wymianie. Dawid Wasilijewicz Wysocki zmarł w 1930, o czym poinformowano wpisem do rejestru handlowego pod datą 5 maja tegoż roku. W maju 1933 zmarł dr Boris Gawronski, w kwietniu 1934 – Jessel Zetlin. W 1932 w zarządzie głównym spółki w Londynie pojawił się Hermann Heller, a po jego ustąpieniu w 1936 – Vladimir Weinstein, równocześnie dyrektor londyńskiego oddziału firmy. Po 1936 w zarządzie macierzystego oddziału w Londynie działał Adolphus Henry Delafield (zm. w 1938). Zmieniło się także kierownictwo oddziału gdańskiego. Na jego czele od 1936 do 1938 występował Aleksander Kawarsky. 20 V 1932 Zgromadzenie Wspólników w Londynie podniosło kapitał założycielski ze 150 tysięcy do 200 tysięcy funtów sterlingów, o czym poinformowano wpisem do rejestru handlowego z 30 XI 1938 roku. W dwa dni później, 2 XII 1938, ogłoszono w tym samym rejestrze fuzję gdańskiej filii przedsiębiorstwa Anglas z lokalną firmą Ulrich Thomas należącą do kupca i przedsiębiorcy Ulricha Thomasa, zamieszkałego we Wrzeszczu, przy Steffensweg 16 (ul. Batorego). Odtąd pełna nazwa przedsiębiorstwa brzmiała: Anglas – Schokoladen- und Zuckerwarenfabrik Ulrich Thomas, jako siedzibę wskazywano w dalszym ciągu Humboldtstraße 4. Zakończyła natomiast definitywnie działalność „Anglas” Teefabrik. Zmiana formuły działania oraz właściciela wynikała bez wątpienia z ówczesnej sytuacji w II WMG, w którym znajdujący się od 1933 u władzy naziści w sposób bezwzględny rugowali wszelkie przejawy obecności Żydów w życiu gospodarczym miasta. Przejęcie firmy przez Thomasa Ulricha nastąpiło tuż po lokalnej „nocy kryształowej” (12–13 XI 1938) i wprowadzeniu gdańskiej wersji tzw. ustaw norymberskich, odbierających Żydom w II WMG podstawowe prawa obywatelskie. Wszyscy dotychczasowi pracownicy i współpracownicy gdańskiego oddziału spółki odeszli. Jako jeden z ostatnich uczynił to Alexander Schmerling (1939). Należy jednak odnotować, że John Bligh pozostawał w Gdańsku także podczas II wojny światowej, w 1942 mieszkał przy Mirchauer Weg 3 (ul. Partyzantów). W 1942 prokurentem Ulricha Thomasa w Oliwie był Hans Wulff. Niezmienny pozostał natomiast asortyment produktów cukierniczych oferowanych przez oliwską fabrykę. Według danych z marca 1939 produkowano tu m.in. czekolady: mleczną, mleczno-orzechową, półgorzką, deserową, a także – na rynek polski, z dopiskiem po polsku „czysto naturalne” – kakao w proszku. Liczne zachowane wzory etykiet świadczą o tym, że również wymienione czekolady miały swoje wersje przeznaczone na polski rynek. Po wybuchu wojny produkcja czekolady, jako towaru luksusowego, uległa jednak istotnemu ograniczeniu.

6 XI 1939 w budynkach znajdujących się w sąsiedztwie fabryki czekolady (na rogu Zimmererstraße i Emdenstraße (ul. Śląska)) ulokowano składnicę akt szefa Archiwum Wojsk Lądowych (Aktensammelstelle des Chefs der Heeresarchive Danzig), w której zgromadzono zdobyte podczas kampanii wrześniowej 1939 archiwa Wojska Polskiego. O lokalizacji zadecydowało dogodne położenie blisko torów kolejowych i stacji Gdańsk-Oliwa, istnienie bocznicy kolejowej, a jednocześnie brak odpowiednich do tego obiektów wojskowych wewnątrz miasta (efekt demilitaryzacji II WMG). Ze względu na ogrom zgromadzonych materiałów (tylko do grudnia 1939 roku zwieziono tu 24 wagony akt i książek, a do grudnia 1940 łącznie 143 wagony archiwaliów i księgozbiorów) i powstałe w związku z tym trudności lokalowe dowództwo niemieckich wojsk lądowych zmuszone było wynająć w grudniu 1939 od Ulricha Thomasa pomieszczenia fabryczne przy Zimmererstraße 8. Na potrzeby archiwum przejęto niewykorzystywane od 1939 obiekty sortowni herbaty. 4 IV 1941 dowództwo XX Okręgu Wojskowego wykupiło je na własność za 57 800 marek Rzeszy. Budynek zmodernizowano i odtąd podawano jako główną siedzibę archiwum (także w oficjalnych książkach adresowych). Po inwazji na ZSRR trafiły tu także wojskowe archiwalia sowieckie (łącznie około 150 wagonów akt). Nad składnicą sprawował pieczę zespół 27 archiwistów, osób wojskowych i cywilnych. W lipcu 1944, ze względu na trudności lokalowe związane z przygotowaniami do obrony miasta, archiwum odstąpiło wojsku swoje obiektu murowane, zachowując jedynie drewniane baraki. Do końca grudnia 1944 część najcenniejszych zbiorów ewakuowano w głąb Rzeszy (łącznie około 5000 metrów bieżących akt), a wywożenie trwało jeszcze na początku 1945 roku. Archiwum rozwiązano 11 III 1945, niewywiezione wcześniej akta z powodu okrążenia Gdańska przez wojska sowieckie pozostawiono na miejscu. Podczas walk w marcu 1945 jeden z dawnych baraków Anglasa z archiwaliami spłonął. Po zajęciu miasta przez Rosjan archiwum początkowo pozostawało w gestii wojsk sowieckich. Następnie przejął je Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy (WINW), organ Wojska Polskiego wyznaczony do utworzenia – na nowo – Centralnego Archiwum Wojskowego (CAW). Ocalałe zbiory zabezpieczono na miejscu i przez pewien czas przy Zimmererstraße 8 (w 1945 przemianowanej na ul. Droszyńskiego) mieściła się Placówka WINW Gdańsk-Oliwa, jako część składowa CAW. Zgromadzono tu dodatkowo 15 tysięcy jednostek archiwalnych akt po rozformowanych jednostkach Wojska Polskiego z lat 1943–1946. Od listopada 1949 zdeponowane w obiektach dawnego Anglasa dokumenty zaczęto przenosić do innych oddziałów CAW, a w 1951 oliwską placówkę ostatecznie zlikwidowano.

Już w sierpniu 1949 utworzono Gdańskie Zjednoczenie Fabryki Cukrów i Czekolady z siedzibą przy ul. Droszyńskiego 8/11, ponownie na bazie dawnej fabryki czekolady Anglas rozwijając produkcję słodyczy. Razem z zakładami Kosma i Baltic weszło ono w 1951 w skład Zakładów Przemysłu Cukierniczego Bałtyk. Częściowo zmodernizowane obiekty przy ul. Droszyńskiego 8/11 mieszczą do dziś firmę o takiej samej nazwie jak za czasów Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej: ZPC „Bałtyk”, ograniczoną jednak tylko do zakładu w Oliwie i podporządkowaną spółce Bomilla z Włocławka. SK