MONETA JAN, kaznodzieja polski

Wersja z 14:56, 15 lip 2022

Jedno z wydań gramatyki polskiej Jan Monety

JAN MONETA (21 VI 1659 Marggrabowa (Olecko) – 6 III 1735 Rębowo), kaznodzieja, tłumacz. Syn Leonarda (zm. 21 XII 1690) i Marii z domu Wieńczewskiej. Od 1673 uczył się w szkole katedralnej w Knipawie (dzielnica Królewca), w 1678 podjął studia filozoficzne i teologiczne na uniwersytecie w Królewcu. Od 1681 do 1688 kantor, konrektor i rektor w szkole luterańskiej w Wilnie, zrezygnował ze względu na stan zdrowia. Od 1689 w Toruniu wychowawca synów polskiego kaznodziei Aarona Bliwernitza, profesora miejscowego gimnazjum Samuela Schönwalda i rajcy Heinricha Czimmermanna. Od 1691 do 1696 kantor, konrektor i rektor szkoły luterańskiej w Grudziądzu. W 1689 kaznodzieja w Suszu.

W Gdańsku od 8 XII 1699 był pastorem i polskim kaznodzieją w kościele św. Ducha oraz w tamtejszym szpitalu (obok Jędrzeja Waszety był jednym z dwóch polskich kaznodziei w Gdańsku). Opracował (przy udziale Jędrzeja Waszety, lektora języka polskiego w Gimnazjum Akademickim) i wydał Kancjonał (1723), obejmujący ponad 400 pieśni, wśród których były utwory tłumaczone przez niego z języka niemieckiego. Opracował i opublikował podręcznik do nauki języka polskiego Enchiridion Polonicum oder Polnisches Handbuch (1720), kilkanaście razy wznawiany. Podręcznik zawierał między innymi zasady gramatyki, rozmówki polsko-niemieckie, przysłowia oraz słowniki niemiecko-polskiego i polsko-niemieckiego (oparte na podręczniku Jana Karola Woyny, zbiorach przysłów Andrzeja Maksymiliana Fredry i Grzegorza Knapskiego). Nie wiadomo, czy jego Enchiridion wszedł do kanonu Gimnazjum Akademickiego, miał silną konkurencję w używanych tam podręcznikach gramatyki: łacińsko-niemieckiego według Johannesa Rheniusa oraz niemieckojęzycznego podręcznika łaciny Vestibulum Jana Amosa Komeńskiego (Comeniusa), do których polskie uzupełnienia napisał Krzysztof Liebruder (Christophorus Liebruderus).

Od 1714 mieszkał w wynajmowanym domu przy Frauengasse ( ul. Mariacka). Był trzykrotnie żonaty. Po raz pierwszy w Suszu 20 X 1696 z córką tamtejszego burmistrza Elizabeth Hartmann, po raz drugi w Gdańsku 18 I 1701 z Anną Tresin, wdową po kaznodziei przy kościele Bożego Ciała, po raz trzeci 25 II 1717 z Marią Heleną Beck, wdową po gdańskim prokuratorze (oskarżycielu w Sądzie Wetowym) i właścicielu jednej z największych (prawie 9000 tomów) gdańskich prywatnych bibliotek tego czasu (rozprzedanej na aukcji w sierpniu 1709), Johannie Ernście Seylerze (zm. 1709). Syn z pierwszego małżeństwa, Johann (17 V 1698 – 5 IX 1757) był duchownym luterańskim i autorem pism teologicznych.

Zmarł nagle podczas odwiedzin chorego w Rębowie i udzielania mu komunii, po wygłoszeniu wcześniej w ciągu dnia dwóch kazań. Pochowany w kościele Najświętszej Marii Panny. EK

Bibliografia:
Faber Walther, Die polnische Sprache im Danziger Schul- und Kirchenwesen von der Reformation bis zum Weltkrieg, „Zeitschrift des Westpreußischen Gechichtsvereins“, H. 70, 1930, s. 125-126.
Imańska Iwona, Biblioteka Jana Ernesta Seilera — gdańskiego prawnika z przełomu XVII i XVIII w., „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 328, 1998, s. 421-434.
Nowak Zbigniew, Moneta Jan, w: Polski Słownik Biograficzny, 21, 1976, s. 651-652.
Nowak Zbigniew, Moneta Jan, w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. III, Gdańsk 1997, s. 249-250.
Rhesa Ludwig, Kurzgefaßte Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreuszen angestellten Predigern, Königsberg 1834, s. 65.