OGRÓD STRZELECKI I DOM STRZELECKI IM. FRYDERYKA WILHELMA

Wersja z 12:06, 4 wrz 2021

Ogród strzelecki na palnie Gdańska (nr 55), widoczna fosa i po lewej u dołu Brama Wyżynna, powyżej Kanał Raduni, u góry (nr 63) Grodzisko, Peter Willer przed 1655, z dzieła Reinholda Curickego, 1687

Ogród i Dom Strzelecki, widok od strony miasta, na pierwszym planie miejska fosa, za nią widoczne zabudowania strzelnicy: piętrowy budynek z dwuspadowym dachem, słup strzelecki z ptakiem (jako cel dla łuczników oraz kuszników) i podtrzymującymi go linami, Peter Willer przed 1655, z dzieła Reinholda Curickego, 1687

Matthaeus Deisch Ogród Strzelecki, 1761–1765

Dom Strzelecki przed założeniem ogrodu, 1843

Ogród i Dom Strzelecki, 1847

Ogród i nowy Dom Strzelecki, 1851

Ogród i Dom Strzelecki, 1860

Dom Strzelecki, lata 70. XIX wieku, reklama

Altany ogrodowe

Dom Strzelecki, przed nim figura Marsa, lata 70. XIX wieku, fot. Richard Adalbert Ballerstädt

Dom Strzelecki, 1880

Ogród Strzelecki, około 1900

Dom Strzelecki, 1912

Sala widowiskowa Domu Strzeleckiego, około 1906

OGRÓD STRZELECKI I DOM STRZELECKI IM. FRYDERYKA WILHELMA (Friedrich-Wilhelm-Schützenhaus) przy Promenade 7 (ul. 3 Maja) (bezpośrednio na południe od byłej Szkoły Wojennej przy ul. 3 Maja 9). Ogród założony przez Bractwo Strzeleckie św. Jerzego. 4–10 III 1487 Hans Glottau, budowniczy Dworu Bractwa św. Jerzego, posadził na Grodzisku 18 lip i 14 dębów, pod którymi ustawiono 3 beczki połączone miedzianymi rurami zbierającymi wodę deszczową, służącą do podlewania. Był to najstarszy gdański ogród publiczny. Do połowy XVI wieku własność bractw strzeleckich św. Jerzego i Bractwa św. Erazma, od roku 1637 do końca XVIII wieku Towarzystwa Strzeleckiego Strzelców z Broni Palnej i Bractwa św. Erazma. Początkowo ogród bez ściśle określonego planu, od XVI wieku w charakterystycznym, trapezoidalnym kształcie, w prawie niezmienionej formie funkcjonował do roku 1945. Służył do ćwiczeń strzeleckich, początkowo z łuku i kuszy, później także z broni palnej, na potrzeby ćwiczeń z bronią palną w 1601 zbudowano krytą strzelnicę (Schießbude). Spłonęła 5 VIII 1636, odbudowana i rozbudowana. Miejsce corocznych obchodów święta strzeleckiego, związanego z wyborem władz bractw, latem także jako miejsce spotkań. Znajdowały się tu trzy tory strzeleckie, a przy północno-wschodniej granicy wydłużony ogród dla osób kierujących bractwami, z kwaterami kwiatowymi, bukszpanem i lawendą, co pozwala domyślać się barokowego, geometrycznego założenia. Z przodu ogrodu istniała altana, z widokiem na Chaussee (ul. 3 Maja). Zniszczony w czasie wojen napoleońskich, w 1818 roku przejęty w użytkowanie przez Bractwo Strzeleckie Fryderyka Wilhelma, od 18 X 1848 jego własność.

Według pierwszego pomiaru z 1838 krótszy bok lekko zdeformowanego trapezu ogrodowego założenia graniczył z Chaussee (ul. 3 Maja), od której prowadziły dwa wejścia. Za regularnie obsadzonymi drzewami plantacjami znajdowały się zabudowania między innymi restauracji, bilardu, kręgielni, składów broni, pomieszczeń gospodarczych, tworzących prostokątny dziedziniec. Od południowego-zachodu przylegał nieregularnie ukształtowany ogród kwiatowy z wijącymi się ścieżkami (nawiązującymi przebiegiem do tych, jakie tworzono w ogrodach swobodnych w stylu angielsko-chińskim). Właściwy Ogród Strzelecki położony był w głębi działki. Składał się z sześciu kwater. Na piątej rosły regularnie posadzone drzewa, a poprzez jeden z boskietów przechodziła swobodnie poprowadzona ścieżka. Znajdowało się przy niej osiem zbliżonych do okręgu placyków, ozdobionych przypuszczalnie niskimi klombami kwiatowymi. Od południa do każdego placyku przylegały letnie altanki. W 1. połowie XIX wieku poza zabudowaniami przeznaczonymi do zadań strzeleckich funkcjonowała restauracja, kręgielnia oraz bilard. Jednokondygnacyjny budynek restauracji zbudowany był w konstrukcji szachulcowej. Miał wysoki, dwuspadowy dach z użytkowym poddaszem. Dwa pozostałe budynki, parterowy i dwukondygnacyjny, nakryte były wysokimi, dwuspadowymi dachami, posiadały duże, dzielone na dziesięć pól okna.

W 1848 roku zapadła decyzja o budowie na terenie ogrodu domu strzeleckiego, oddanego do użytku 28 VII 1851, zbudowanego przez mistrza murarskiego Daniela Augusta Pasdacha. Miał klasycyzującą, jedenastoosiową fasadę z wysuniętym ryzalitem w części środkowej i trzyosiowy ganek, wsparty na czterech kolumnach, na którym znajdował się taras, zwieńczony metalową balustradą. Na piętrze mieścił pięć sal, w tym dużą widowiskową, o powierzchni 400 m² (z urządzeniami scenicznymi, garderobą, kanałem dla orkiestry, czterema lożami bocznymi). W kondygnacji dolnej mieściła się restauracja, kawiarnia, pokoje mieszkalne. Od strony Ogrodu przylegała doń obszerna sala teatralno-balowa o wysokich oknach. W roku 1858 do tylnej elewacji dobudowano taras widokowy na kolumnadzie, umożliwiający obserwację poczynań strzelców.

Od 1870 roku w ogrodzie znajdowały się dwie fontanny: na kwietniku, w obrębie dawnego ogrodu kwiatowego, oraz pośrodku okrągłego placu za strzelnicą. Rozbudowany w 1887, z inicjatywy naczelnika Bractwa Johannesa Krausego (1818 Temeswar, Węgry (obecnie Timișoara (Rumunia)) – 8 X 1892 Gdańsk) i częściowo jego własnym kosztem. Uporządkowano usytuowanie altanek, rozmieszczając je równo w trzech rzędach wzdłuż zewnętrznych ścieżek. Realizację projektu powierzono zawodowemu ogrodnikowi Augustowi Lenzowi. Zamiast regularnie obsadzonych boskietów pojawiły się swobodnie poprowadzone ścieżki oraz nieregularne grupy drzew i krzewów. Pozostał tylko jeden tor strzelecki i towarzyszący mu (zachowany obecnie) szpaler formowanych lip. Pozostałe dwa tory zamieniono w ścieżki spacerowe, a tor środkowy zamieniono w szeroką aleję. W pobliżu Strzelnicy znajdował się okrągły plac z fontanną, na którym corocznie świętowano wybór nowego „króla kurkowego”. Wokół rosły najstarsze lipy (zniszczone w grudniu 1931 roku podczas wichury). Na osi alei, pośrodku Ogrodu, urządzono okrągły plac z podium dla orkiestry, tereny wokół z otwartymi altankami należały do tzw. letnich członków Bractwa, którzy w przeciwieństwie do pełnoprawnych członków nie mieli prawa do przedogródków. Dalsza części alei, po obu stronach także otwarte altanki, kończyła się wnęką, z ufundowaną przez Krauzego metalową tarczą strzelecką, zwieńczoną ruchomą figurą. W tylnej części Ogrodu urządzono plac zabaw. W przedniej części ogrodu rozbudowa Domu Strzeleckiego doprowadziła do likwidacji przylegających do ul. 3 Maja plantacji. Na ich miejscu i na terenie dawnego ogrodu kwiatowego urządzono ogród rekreacyjny, przy dobrej pogodzie miejsce codziennych, publicznych koncertów. Postawiono zadaszone podium dla orkiestry oraz kiosk z napojami. Przed Domem Strzeleckim w pięciu rzędach posadzono po pięć drzew, tworząc ogródek kawiarniany. Pośrodku, na małym prostokątnym trawniku umieszczono posąg boga wojny Marsa, sygnowany przez gdańskiego kamieniarza Krzysztofa Strickiego (Stricke), z datą 1749. Wcześniej stał za zabudowaniami, zwrócony przodem w stronę toru strzelniczego, po wybudowaniu Domu Strzeleckiego (1851) ustawiony został w przedniej części i widoczny był z ulicy. W końcu XIX wieku posąg uchodził za figurę wielkiego mistrza krzyżackiego Winricha von Kniprode. Poza rzeźbą Marsa teren ogrodu zdobiło siedem innych posągów (w tym pięć figur antycznych bogiń zamówionych w 1893 roku). W roku 1889, dla upamiętnienia zasług Johannesa Krausego, ustawiono koryncką kolumnę z poświęconym mu napisem, z orłem z piaskowca na szczycie (zapewne – jak kamienne kule flankujące wejście do budynku – pochodzącego z rozbieranych w tym czasie fortyfikacji miejskich).

W 1912 roku dokonano kolejnej przebudowy Domu Strzeleckiego, z neobarokowym wystrojem i przednią elewacją przysuniętą w stronę obecnej ul. 3 Maja. Przed 9-osiową elewacją frontową, na całej długości, dobudowano dużą werandę, na której znajdował się taras. Między werandą a ulicą utworzono kolejny taras. W budynku znalazły miejsce: restauracja, reprezentacyjna sala balowo-koncertowa i liczne pomieszczenia klubowo-rekreacyjne. Posąg Marsa umieszczono na tarasie. W czasie I wojny światowej pełnił funkcje lazaretu wojskowego ( Opera Bałtycka. Budynek), w 1945 ponownie pełnił funkcję szpitala polowego, część pomieszczeń i ogród służyły jako miejsce pobytu ewakuowanych. KR

W Domu Strzeleckim odbywało się w latach 1851-1944 rokrocznie po kilkadziesiąt koncertów, przede wszystkim symfonicznych i oratoryjnych. Ponadto dawali tam recitale znani nie tylko w Europie muzycy i śpiewacy, między innymi: pianistka Cla-ra Schumann i kompozytor Johannes Brahms (1855), śpiewaczka Jenny Lind, zwana szwedzkim słowikiem (1858), polski tenor Władysław Mierzwiński (1889), polski pianista Raul Koczalski, jako dziesięciolatek uznawany za cudowne dziecko (1894), polski skrzypek Bronisław Hubermann (1906), Jan Kiepura (1927). JMM

Dom Strzelecki uległ zniszczeniu podczas nalotu samolotów radzieckich na Gdańsk 26 I 1945 ( naloty bombowe podczas II wojny światowej). Po rozebraniu ruin teren zaniedbanego ogrodu przeznaczono na potrzeby więzienia ( Areszt Śledczy) i Komendy Milicji Obywatelskiej, obecnie Policji (garaże na końcu ul. Kurkowej). W 1992 roku część terenu (4000 m²) została wydzierżawiona od miasta, urządzono tu niewielkie targowisko i postawiono barak służący potrzebom ośrodka dla uzależnionej młodzieży Monar. W czerwcu 2009 roku targowisko przeniesiono na Zaspę w związku z budową Centrum Sprawiedliwości, siedziby gdańskich prokuratur. BŚ