ORGANY KOŚCIOŁA ŚW. TRÓJCY

Wersja z 16:39, 23 cze 2021

Organy Mertena Friesego/ Friedricha Rudolpha Dalitza przed 1945

Organy Mertena Friesego/ Friedricha Rudolpha Dalitza po rekonstrukcji

Prospekt boczny z sekcją pedałową Tobiasa Lehmanna, przed 1945

Prospekt boczny z sekcją pedałową Tobiasa Lehmanna po rekonstrukcji

ORGANY KOŚCIOŁA ŚW. TRÓJCY. Historia gry organowej w kościele św. Trójcy jest udokumentowana od momentu przejścia w ręce gminy kalwińskiej. W 1566 roku zatrudniano organistę z uposażeniem 40 florenów. Pierwsze znane organy w kościele były wzmiankowane w 1568 roku, budowniczym tego instrumentu był Balcer Stürmer z Malborka. W 1618 roku zastąpił je nowy instrument, który na podstawie studium porównawczego jest przypisywany Mertenowi Friesemu. Wykonawcą zachowanej manierystyczno-barokowej szafy organowej był Hans Schnabl, prace malarskie wykonał prawdopodobnie Kasper Dechtel (inskrypcję odkryto podczas renowacji w 2009 roku). Organy umieszczono u zbiegu jednonawowego prezbiterium i wschodniej ściany nawy południowej z wejściem na klatkę schodową prowadzącą do lektorium. W 1648 roku przy okazji remontu instrumentu mogły powstać malowidła na emporze i szafie, z tego roku zachował się bowiem rachunek za prace malarskie na kwotę 1050 florenów. W 1641 i 1648 roku prace remontowe prowadził Christian Henrich, następne w 1684 Johann Barenstorp, którzy mogli przy tej okazji wprowadzić zmiany w budowie głosów. W 1697 roku drobne prace wykonał także Daniel Nitrowski ( Nitrowski, rodzina), dodając mechanizmy cymbelsternu.

Pierwszą znaną dyspozycję organów podał Tobias Lehmann w 1702: instrument posiadał 37 głosów oraz trzy manuały i sekcje Oberwerk oder Manual, Brustpositiv, Rückpositiv i Pedal. W latach 1703–1704 Tobias Lehmann przeprowadził generalny remont instrumentu uszkodzonego w 1699, kiedy w wieżę kościelną uderzył piorun i, przedostając się do wnętrza kościoła, poważnie naruszył organy. Dobudował też nowy prospekt organowy z sekcją pedałową z prawej strony (prace stolarskie i snycerskie – Friedrich Rehtel, malarskie – Gabriel Böttcher). Nie podał jednak dyspozycji organów po remoncie, z pewnością jednak rozszerzył skalę instrumentu, umożliwiając grę w nowym, upowszechniającym się w Europie stroju temperowanym.

W 1757 roku podczas remontu zleconego Friedrichowi Rudolphowi Dalitzowi szafa organowa została wzbogacona elementami rokokowymi (między innymi zwieńczenia wież), zdjęto skrzydła chroniące wcześniej piszczałki szafy głównej i sekcję Rückpositiv. Dalitz przebudował też wiatrownice oraz dokonał zmian w głosach, dodał dwa nowe w sekcji Hauptwerk/Oberwerk. Dyspozycję organów po tym remoncie podał w 1802 roku Johann Ephraim Eggert.

Kolejne prace zlecono w 1872 roku, wykonywał je Carl Gotthilf Julius Schuricht. Tendencje panujące w dziewiętnastowiecznej muzyce organowej spowodowały pogłębienie brzmienia w dolnej skali. Schuricht dokonał tego, zmieniając częściowo budowę głosów sekcji Rückpositiv, w całości przebudował także sekcję pedału.

Największych zmian dokonano w XX wieku. Otto Franz Heinrichsdorf w 1914 roku powiększył liczbę głosów do 58, a trakturę przebudował na pneumatyczną. Wprowadził także poważne zmiany w rozmieszczeniu sekcji w szafie organowej, zdemontował stół do gry, nowy zbudował w lektorium. Mimo praktycznie całościowej wymiany instrumentu Heinrichsdorf nie dokonał widocznych z zewnątrz zmian w budowie szafy organowej.

W 1943 roku organy zostały opisane, zdemontowane i przewiezione do wsi Lichnowy i Lasowice Wielkie na Żuławach w celu uchronienia ich przed zniszczeniami wojennymi. Mimo to wiele fragmentów instrumentu zaginęło. W 1947 roku części instrumentu wróciły do Gdańska, jednak z powodu poważnych zniszczeń kościoła, problemów ekonomicznych oraz sporów między zakonem franciszkanów a władzą nie udało się odbudować organów.

W 1960 roku po odtworzeniu balkonu i znajdującego się na nim prospektu szafy pedałowej wybudowano nowy instrument. Wykonawcą został Ryszard Plenikowski z Kartuz, który stworzył dwudziestoczterogłosowy instrument, wykorzystujący częściowo piszczałki i wiatrownice z 1914 roku, a także elementy z innych zdekompletowanych i niezidentyfikowanych organów. Jednak instrument nie przetrwał długo. Z powodu wad konstrukcyjnych niemożliwe były kolejne remonty i konserwacja. Ostatecznie w 2008 roku został zdemontowany.

W tym samym roku przystąpiono do prac mających na celu rekonstrukcję dawnych organów barokowych. Zostały wykonane przez firmę Prolithos Leszka i Marii Zakrzewskich (renowacja bocznego prospektu z 1703) oraz firmę DART S.C. Pracownie Konserwatorskie. W 2013 roku zakończono montaż szafy organowej. Jednocześnie opracowywano koncepcję odbudowy samego instrumentu. Zgodnie z postulatem Andrzeja Szadejki zadecydowano o rekonstrukcji barokowej dyspozycji. W 2011 roku w ramach Międzynarodowego Konkursu Organmistrzowskiego jury pod kierownictwem Andrzeja Szadejki wyłoniło projekt firmy Kristiana Wegscheidera z Drezna. Nowe organy zbudowano w latach 2013–2018 we współpracy z organmistrzem Szymonem Januszkiewiczem. Prace sfinansowano ze środków ministerialnych, samorządowych, a także z datków gdańszczan, obywateli Niemiec oraz innych krajów. Okazją do zbiórki datków były między innymi „Koncerty dla Gdańszczan”, organizowany od 2008 z inicjatywy Andrzeja Szadejki, Stowarzyszenia „Dziedziniec” i franciszkanów cykl koncertów na rzecz odbudowy organów. Wszyscy darczyńcy zostali oficjalnie uhonorowani i nazwani Patronami Wielkich Organów poprzez symboliczne przyznanie patronatu nad konkretnymi piszczałkami organowymi. Oficjalna inauguracja i poświęcenie zrekonstruowanych organów odbyły się 3 VI 2018 roku. ALL