GRUNWALDZKA, aleja

[[File:Wizualizacja_Centrum_Biurowego____Neptun____przy_al__Grunwaldzkiej_we_Wrzeszczu.JPG|thumb|Wizualizacja Centrum Biurowego   Neptun   przy al  Grunwaldzkiej we Wrzeszczu]][[File:Aleja_Grunwaldzka_w_centrum_Wrzeszcza__około_1910.JPG|thumb|Aleja Grunwaldzka w centrum Wrzeszcza około 1910]][[File:Aleja_Grunwaldzka_w_centrum_Wrzeszcza_po_budowie_drugiej_jezdni__1951.JPG|thumb|Aleja Grunwaldzka w centrum Wrzeszcza po budowie drugiej jezdni 1951]][[File:Aleja_Grunwaldzka_w_centrum_Wrzeszcza__w_głębi_wieża_zegarowa__około_1900.JPG|thumb|Aleja Grunwaldzka w centrum Wrzeszcza  w głębi wieża zegarowa około 1900]][[File:Aleja_Grunwaldzka_w_centrum_Wrzeszcza__lata_60__XX_wieku.JPG|thumb|Aleja Grunwaldzka w centrum Wrzeszcza  lata 60  XX wieku]]GRUNWALDZKA, aleja, główna arteria q Wrzeszcza, q Strzyży i q Oliwy, część gł. osi komunikacyjnej Trójmiasta oraz drogi wojew. nr 468; dł. 6900 m, we Wrzeszczu na odcinku od ul. Do Studzienki do ul. Jaśkowa Dolina biegnie pod dużym kątem nachylenia (morenowe wyniesienie powyżej q Potoku Królewskiej Doliny). Powstała na miejscu drogi łączącej ukształtowany w średniowieczu gd. zespół miejski (q Główne Miasto, q Stare Miasto, Młode Miasto) z zał. pod koniec XII w. q opactwem cystersów w Oliwie, stanowiąc jednocześnie fragment tzw. Via Mercatorum, drogi kupców, głównego szlaku hand. z południa Polski nad Zatokę Gd. W obrębie Wrzeszcza już od 2. poł. XIII w. kształtowała się przy niej wiejska zabudowa z młynem na potoku q Strzyża. Na planach Petera Willera z końca XVII w. widać jej początek w rejonie przecięcia tego szlaku z q Potokiem Królewskim, gdzie znajdowała się posiadłość z dworem Monplasir (q Park Uphagena), w końcu XVIII w. należąca do Uphagenów. Jednak dopiero plany z końca XVIII w. oddają jej pełny, zbliżony do ob. przebieg we Wrzeszczu. Na morenowym wyniesieniu między wylotami dróg w kierunku Piecek (q Jaśkowa Dolina), Srebrzyska (ul. Partyzantów), q Kuźniczek i q Zaspy (ul. Dmowskiego) oraz q Nowych Szkotów (ul. Waryńskiego) powstało rozszerzenie-plac (rynek), do dziś czytelne w przebiegu ulicy. Był to obszar najbardziej intensywnej zabudowy, znajdowały się tam karczmy i zajazdy (ich pol. nazwy to m.in. Pod Białym Koniem – własność Dirka Bestvetera w 1778, położona u zbiegu ob. G. i ul. Waryńskiego; Pod Złotym Lwem – ta ostatnia zniszczona pożarem 1857), a na rogu ob. G. i ul. Dmowskiego tzw. ratusz, rodzaj strażnicy i aresztu (zlikwidowany w poł. XIX w.). W pobliżu znajdował się budyneczek poczty królewskiej. W 1878 na zapleczu G., przy ob. ul. Dmowskiego 24a, oddano do użytku szkołę powszechną dla dziewcząt, 1899 drugi budynek przeznaczono dla chłopców. Istniejące do dzisiaj, zastąpiły działające przy G. dwuklasowe szkoły wyznaniowe – ewangelicką i katolicką (Langfuhr nr 71 i 6). W tym też rejonie, w pryw. kwaterach, stacjonował od 1817 do 1896 jeden ze szwadronów 1. pułku huzarów. W głębi, między wylotami dróg do Kuźniczek i Nowych Szkotów, znajdował się dwór (do 1776 własność Wejherów), a w rejonie ob. ul. Klonowej, po tej samej stronie drogi, stał wiatrak. W osadzie Strzyża, nad potokiem o tej samej nazwie, znajdował się Dwór i, w XVIII w. własność m.in. Przebendowskich (po 1945 G. nr 152). Odcinek za Strzyżą, w kierunku Oliwy, 1822 gruntownie przebudowano i odtąd na mapach nazywano go szosą. Zabudowa pojawiła się także w granicach Oliwy. Przy szosie znajdował się m.in. Młyn VI (q młyny nad Potokiem Oliwskim i dopływami) z kuźnicą, olejarnią, tartakiem, młynem zbożowym (czynne jeszcze do 1945, a po wojnie – do tragicznego pożaru po 1960). W sąsiedztwie zachował się parterowy budynek (G. nr 520), pochodzący z poł. XIX w. Między potokiem a centrum ob. Oliwy dominowała zabudowa parterowa i dwukondygnacyjna, częściowo w konstrukcji ryglowej, częściowo klasycystyczna (z późniejszymi przebudowami) z 1. poł. XIX w. (domy przy G. nr 501, 508, 511, 524/526). Przy domu z ob. nr. 517 znajduje się kaplica przydrożna św. Jana Nepomucena z 2. poł. XVIII w. Od zach. z szosą stykał się q Park Oliwski. Za parkiem, na wysokości ob. q Żabianki, znajdowało się kilka kolejnych domów z 1. poł. XIX w. (po 1945 G. nr 575, 579, 594). W centrum Wrzeszcza, u wylotu drogi z Piecek (ul. Jaśkowa Dolina), zbudowano wieżę zegarową. W 1864 poprowadzono przez Wrzeszcz linię omnibusu, 1872 rozpoczęto budowę linii tramwaju konnego biegnącego do Oliwy, z zajezdnią i wozownią w Oliwie, na rogu G. i ob. ul. Pomorskiej (G. nr 537); z czasem przy parku i szosie powstała charakterystyczna pętla tramwajowa (q tramwaje).{{author: }} W 1890–92, po założeniu pod aleją gł. kolektora kanalizacyjnego i sieci wodociągowej, miała miejsce stopniowa, od 1900 intensywna modernizacja ulicy, zwł. we Wrzeszczu. Otrzymała wówczas nazwę Hauptstraße (ul. Główna); jej dalszy odcinek w obrębie Strzyży i Oliwy nazywano na planach z pocz. XX w. Pommersche Chaussee, w Oliwie – Danziger Chaussee, a w sąsiedztwie ob. Żabianki – Zoppoter Chaussee. Niewysoką, klasycystyczną zabudowę zastąpiła we Wrzeszczu cztero- i pięciokondygnacyjna architektura eklektycznych kamienic, budowanych w stylu secesji, zwarta zwł. na odcinku od Heiligenbrunnerweg (ul. Do Studzienki) do Jäschkentaler Weg (ul. Jaśkowa Dolina) oraz w obrębie dawnego placu-rynku (tu m.in. Tites-Hotel w rejonie skrzyżowania z ob. ul. Konopnickiej, inne hotele, siedziby banków, apteki, sklepy, w rejonie ob. wieżowca Olimp – budynek Towarzystwa Kredytowego).{{author: }} W początkowym odcinku Hauptstraße (do skrzyżowania z drogą do q Świętej Studzienki – Heiligenbrunnerweg) zabudowa była w większości wolno stojąca: obok dawnego dworku Uphagenów (z ogrodem-parkiem, od 1908 publicznym) znajdowała się restauracja Stoeckmanna – ob. q Teatr Miniatura (G. nr 16). Przy ob. G. nr 24 funkcjonował sklep towarowy Rathana Sternfelda. W 1909 w centrum Wrzeszcza na tzw. rynku zburzono wieżę zegarową, na q Potoku Jaśkowym pojawiła się istniejąca do dziś studzienka z fontanną. Powstał także istniejący ob. (jako kantor przed Gd. Centrum Handlowym Manhattan) budynek stacji benzynowej (G. nr 92). Za rynkiem, w kierunku Strzyży, zabudowa była częściowo zwarta (zwł. w płn. pierzei, do skrzyżowania z Labesweg (ul. Koś- ciuszki)), częściowo wolno stojąca. Na tym odcinku 25 VII 1909 oddano do użytku budynek dzielnicowej poczty z centralą telefoniczną (G. nr 108). W granicach Strzyży 1893–96 przy skrzyżowaniu z drogą do q Brętowa (ob. ul. Słowackiego) umieszczono q koszary regimentu huzarów, 1896–1901 rozbudowane dla dwupułkowej brygady (po 1920 koszary policji porządkowej II WMG, Schutzpolizei; 1945–96 Wojska Polskiego). Magazyny z zaopatrzeniem dla brygady znajdowały się za cment. katolickim, przy ob. G. nr 163, po 1920 funkcjonowały jako budynki fabryki wyrobów cukierniczych (q przedsiębiorstwa), po 1945 była tam siedziba oddziału fabryki wyrobów cukierniczych Bałtyk,  ob. teren zajmują placówki handlowe i centrum biurowe. Na rogu Hauptstraße i Labesweg (ob. początkowy odcinek ul. Kościuszki) pow- stał w 1899 hotel Hohenzollern. Za Labesweg (ul. Kościuszki) funkcjonował przy szosie (G. nr 157) od 1709 do 1946 cment. katolicki (potem zwany Starym; q cmentarze we Wrzeszczu. Strzyża Dolna).{{author: }} Ulica-szosa była na całej długości jednopasmowa, z podwójnymi torami tramwajowymi w bruku (od 1901 tramwaj elektryczny). Linia po opuszczeniu Wrzeszcza kierowała się ku Polankom, odchodząc z gł. traktu na skrzyżowaniu z Hohenfriedbergerweg (ul. Szymanowskiego). Po 1925 tory przeniesiono na nowo powstałą  ob. al. Wojska Polskiego, na jej skrzyżowaniu z G. znalazła się pętla tramwajowa, czynna do ok. 1957, która była przystankiem końcowym dla linii biegnącej z Gd. do Wrzeszcza (do 1945 nr 2, po 1945 linia nr 1).{{author: }} Po 1895 przy szosie zlokalizowano (ob. G. nr 195) magazyn sprzętu pontonowego batalionu saperów stacjonującego w koszarach przy ul. Szymanowskiego, po 1920 powstała tam baza techniczna miejskich tramwajów, użytkowana do 1997 (Wagenhäuser des Train-Depots, po 1945 Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne Gd.-Gdynia, ob. siedziba klubu studenckiego q Żak). Na peryferiach ówczesnego Wrzeszcza, między G. a torami kolejowymi, 1897–1906 powstała istniejąca do dziś kolonia 108 dwurodzinnych domów robotniczych, zbudowana przez q Fundację Abegga (ob. ul. Kolejarzy, Miedziana, Syrokomli, Gomulickiego, Ceglana). W 1914 nad jezdnią wybudowano wiadukt linii kolejowej z Wrzeszcza do Starej Piły.{{author: }} Od 1920 do 1995 wsch. część G., sąsiadująca z linią kolejową od ob. ul. Braci Lewoniewskich po Oliwę, stała się terenem przemysłowym Gd.; działały tam zakłady różnych branż (q przed- siębiorstwa). W rejonie ob. przystanku Gd.- -Zaspa (G. nr 211–213) powstały 1920 zakłady meblarskie Oikos oraz wytwórnia parkietu Ernsta, potem q Heinricha Behrendtów (po 1945 Gdańskie Fabryki Mebli, ob. w tym miejscu w nowych pawilonach salon Top Meble oraz sklepy z wyposażeniem mieszkań). Po włączeniu 1926 Oliwy do Gd. nazwę Hauptstraße rozciągnięto także na szosę w tej dzielnicy. Po dojściu w Gd. do władzy zwolenników q Adolfa Hitlera (1933) ulicę przemianowano na Adolf-Hitler-Straße, jednocześnie 1934 zmieniając numerację domów, z podziałem na numery nieparzyste (wsch. pierzeja) i parzyste (zach. pierzeja). Numeracja zachowywała ciągłość w obrębie całego II WMG (także w Sopocie); w Gd. kończyła się na nr. 617.{{author: }} W 1945 zabudowa wsch. pierzei ulicy, zwł. we Wrzeszczu, uległa znacznym zniszczeniom (do 50%). Ocalała natomiast w większości XIX- i XX-wieczna zabudowa Oliwy. W 1945 ulicy nadano nazwę al. Grunwaldzka. Przy niej, w ocalałych willach i kamienicach we Wrzeszczu, mieściło się po wojnie wiele ważnych instytucji: konsulat amerykański (G. nr 1 – od 1956 chiński); Stacja Krwiodawstwa przy siedzibie PCK (G. nr 4 – od 1947); konsulat szwedzki (w dawnym dworku Uphagenów – G. nr 5, 1976–2001 – Pałac Ślubów); Teatr Miejski (G. nr 16 – 1948–50 pryw. Teatr Łątek, od 1950 Państwowy Teatr Lalki i Aktora „Miniatura”, 1955 ponadto lokum studenckiego teatrzyku Bim-Bom); studio nadawcze gd. rozgłośni Polskiego Radia (G. nr 18 – od 1947 do dziś; q Radio Gd.); Izba Skarbowa (G. nr 26–28); Centrala Telefoniczna przy Urzędzie Pocztowym (G. nr 108 – uruchomiona 1946); restauracja Pod Kominkiem (G. nr 82 – w ocalałym fragmencie znajdującego się przy dawnym Rynku domu handlowego); Komenda Miejska MO (G. nr 90); Urząd Stanu Cywilnego (G. nr 130), i i II Urząd Skarbowy (G. nr 137, na tzw. później Wysepce – nast. siedziba Banku PKO BP). W Oliwie, u zbiegu G. i ul. Poczty Polskiej, 1950 pojawił się pierwszy w Gd. bar mleczny, 1955 – pierwsza oszklona budka telefoniczna. W 1945 i 1946 pryw. inwestorzy odbudowywali część zniszczonych kamienic wsch. pierzei ulicy. W końcu 1946 zapadła decyzja o budowie dwupasmowej arterii łączącej Gd. z Gdynią. W 1947 rozpoczęto rozbiórkę zniszczonych domów we Wrzeszczu, w płn. pierzei, od ul. Miszewskiego do ul. Lendziona, co umożliwiło poszerzenie ulicy i wydzielenie torowiska tramwajowego – m. in. w ciągu trzech lat wybudowano przy pomocy junaków Służby Polsce drugi pas ruchu w kierunku Oliwy i Gdyni. W rejonie ul. Lendziona jezdnie obu kierunków umieszczono w odległości ok. 45 m od siebie, tworząc tzw. Wysepkę i zachowując częściowo jej secesyjną zabudowę; przejazd tramwajowy między domami na Wysepce powstał 1962. Od 1951 ruszyła budowa tzw. Grunwaldzkiej Dzielnicy Mieszkaniowej w stylu socrealizmu i modernizmu, z wieloma budynkami użyteczności publicznej; były to m.in. Spożywczy Dom Towarowy na parterze budynku Samopomocy Chłopskiej (G. nr 100–102, nast. Delikatesy Gallux, po 1990 – Starogdańskie, ob. siedziby banków), Powszechny Dom Towarowy (G. nr 107–109: popularny PDT, później Dom Towarowy „Neptun”, po 1990 Galeria Centrum, ob. budynek wyburzony, a w jego miejsce powstaje Centrum Biurowe Neptun). W 1960 powstało Gd. Biuro Projektów Budownictwa Komunikacyjnego (G. nr 141), 1961 – restauracja i kawiarnia q Cristal (G. nr 105 – przy zamkniętym od tego czasu wlocie ul. Klonowej do G.), 1963 oddano do użytku budynek Telekomunikacji z centralą  telefoniczną (G. nr 110 – w sąsiedztwie Urzędu Pocztowego nr 6 przy G. nr 108), 1967 nową siedzibę otrzymał NBP (G. nr 19–23, ob. Bank Millennium). W latach 60. XX w. przy G. we Wrzeszczu powstały także budynki Spółdzielczego Domu Towarowego „Sezam” (G. nr 56), Robotniczego Stowarzyszenia „Ster” (G. nr 103 – ob., po przebudowie ok. 2000, nowa siedziba PKO BP), a u zbiegu G. i ul. Partyzantów w 1969 oddano do użytku pierwszy w Gd. szesnastopiętrowy wieżowiec (G. nr 92/98), potocznie nazywany Olimpem (od kawiarni na najwyższym piętrze) lub „dolarowcem” (z powodu formy nabywania mieszkań). We Wrzeszczu lokowano także zakłady przemysłowe (np. Hydrobudowa pod nr. 135, Zakład Mleczarski w sąsiedztwie skrzyżowania z ul. Kościuszki, pod nr. 139). W pierzei płd.-zach. w kierunku Oliwy (między al. Wojska Polskiego a ul. Abrahama) oprócz ciągu kamienic 1954 oddano do użytku gmach ob. q Państwowych Szkół Budownictwa (G. nr 238)z bursą (w 1999 przekazaną UG, najpierw – Studium Języków Obcych, a ob. m.in. Inst. Dziennikarstwa). Między Strzyżą a Oliwą po 1945 miejsce niem. przedsiębiorstw zajęły pol., najczęściej tej samej branży, m.in. PH Gazy Techniczne (G. nr 311), 1967 – piekarnia mechaniczna (G. nr 239, znana później jako Rogalik), Wytwórnia Uszczelek PZL „MORPAK” (G. nr 219, od 1978 także nowy budynek przy G. nr 237), Zakłady Dziewiarskie „Fala” (G. nr 303/305 – zakład podobnej branży był tam przed 1945), Chemia (G. nr 363–383), Bimet (G. nr 481–485). W Oliwie 1969 powstał salon samochodowy Polmozbyt (G. nr 487), blokowa zabudowa związana ze znajdującym się po drugiej stronie torów kolejowych os. Żabianka (G. nr 573–585). W 1972 u zbiegu G. i ul. Bażyńskiego otwarto q Halę Widowiskowo-Sportową „Olivia” (z adresem G. nr 470), obok „dolarowca” wybudowano Supersam (wówczas jeden z największych w Gd. – G. nr 100), przebudowano – w związku z otwarciem lotniska w Rębiechowie – skrzyżowanie z ul. Słowackiego i Kościuszki (zburzono m.in. Dwór i przy G. nr 152), zlikwidowano resztki starego cmentarza katolickiego. W 1973 zlikwidowano budynek Komendy Miejskiej MO, przenosząc go na ul. Białą, na placu po nim zlokalizowano z czasem pętlę autobusową dla linii w kierunku Brętowa. W 1989 spontanicznie powstało tam targowisko, tzw. Manhattan, w 2001–04 przebudowane w nowoczesne Gd. Centrum Handlowe „Manhattan” (8 kondygnacji, 120 sklepów), należące do Stowarzyszenia Kupców Gd.{{author: }} W 1997 przy G. nr 224 (w obrębie Strzyży) otwarto największe w Polsce Schronisko Młodzieżowe na 180 osób oraz pełnowymiarowy stadion do meczów piłki nożnej i rugby. Na przeł. XX i XXI w. odcinek G. między Strzyżą a Oliwą wypełniły zakłady i instytucje usługowe. Zachowując na wielu odcinkach funkcję mieszkalną, al. G. stała się gł. osią handlu i usług dla miasta. Liczne budynki zmodernizowano i odnowiono, zachowano w ciągu alei wiele reliktów dawnej zabudowy, także z epoki socrealizmu. W 2001 w starej zajezdni w Zakładzie Naprawczym przy G. nr 195 otwarto nową siedzibę q Klubu Żak (z salą kinową). W 2007 w miejsce m.in. Zakładu Mleczarskiego i kilku innych budynków biurowych powstało największe w Gd. centrum handlowe – Galeria Bałtycka (G. nr 141 – 123 tys. m² powierzchni), a w ciągu ulicy kolejne biurowce. {{author: SK}} [[Category: Encyklopedia]]