LUTERANIE

Wersja z 19:08, 10 cze 2014

Portret luterańskiego pastora Theophiliusa Jungiusa, po 1696

Portret luterańskiego pastora Petera Baystrupa, Philip Sauerland 1714

LUTERANIE, inaczej Kościół ewangelicko-augsburski (ewangelicy, Confessio Augustana). Pierwszy i główny nurt q reformacji. Dążenie w XVI wieku do reform w Kościele doprowadziło do powstania grupy chrześcijan nieuznających autorytetu papieża, odrzucających tzw. Tradycję, a za jedyne źródło wiary przyjmujących Biblię, „normę norm”. Przyjmując wiele chrystocentrycznych założeń (i odrzucając kult świętych), luteranie akcentowali możliwość uzyskania zbawienia poprzez tzw. usprawiedliwienie (wiarę w otrzymanie łaski odpuszczenia grzechów). Istotnymi elementami doktryny tego wyznania jest przyjęcie nauki o dwóch (zaledwie) sakramentach: chrzcie i wieczerzy Pańskiej, powszechnym kapłaństwie wiernych i szczególnej posłudze Słowa Bożego (poprzez głoszenie kazań i nauk). Założycielem i pierwszym ideologiem grupy był Marcin Luter (Wittenberga, 1517).

W Gdańsku pierwsi zwolennicy pojawiali się już od 1518 roku. Po uzyskaniu przywileju wyznaniowego (1557), potwierdzonego m.in. w roku 1577 przez króla polskiego Stefana Batorego, doszło do oficjalnego przejęcia przez luteran świątyń parafialnych, szpitalnych i nawet niektórych obiektów klasztornych (q franciszkanie). Po zakończeniu okresu sporów i doktrynalnych polemik w obrębie własnego wyznania (q reformacja), jak również po przezwyciężeniu zjawiska tzw. II reformacji (kalwińskiej) i ugruntowaniu przewagi nad q kalwinami, luteranizm stał się w Gdańsku religią panującą, wyznaniem większości gdańszczan (około roku 1640 – 53 300 osób, czyli 85% ogółu mieszkańców, około 1750 – 49 100 osób, czyli 87,8% ogółu, około 1800 – 27 tysięcy osób, czyli 74,2% całej gdańskiej populacji). Luteranom udało się utrzymać pozycję dominującego wyznania także w stosunku do prowadzącego akcję kontrreformacyjnych rewindykacji Kościoła katolickiego, a q katolicy i mniejsze ugrupowania protestanckie, q menonici, q arianie i inni, zmuszeni zostali uznać wiele ograniczeń w życiu politycznym i społecznym Gdańska. Jedynie w zakresie prawa małżeńskiego ustaliła się pewna przewaga katolicyzmu, gdyż dzieci ze związków mieszanych należało wychować bez względu na płeć w wyznaniu katolickim. Wyżej wymienione królewskie przywileje, a także ogłaszane przez władze miejskie ordynacje (rozporządzenia) kościelne, począwszy od najstarszej (wzorowanej na wrocławskiej) z roku 1557, poprzez tzw. Notulę (Formula Concordiae) z 1562, ordynację z 1570 dla miasta oraz z 1591 dla terytorium wiejskiego, wespół z wieloma rozporządzeniami uzupełniającymi w następnych stuleciach, wypracowały gdański model luteranizmu. Stosownie do postanowień o zachowaniu dawniejszego rytu i ceremoniału nabożeństwa miały układ katolickich mszy, a część śpiewów i modlitw prowadzono po łacinie. Nabożeństwa odbywały się także w dni powszednie, a w niedziele poza głównym nabożeństwem odprawiano nieszpory. Zachowano również w szczątkowym zakresie obyczaj spowiedzi usznej. W kanonie obchodzonych w Gdańsku kościelnych świąt luterańskich umieszczono niektóre uroczystości o charakterze maryjnym, np. Matki Boskiej Gromnicznej, Zwiastowanie i Nawiedzenie NMP.

Od 1567 roku na czele Kościoła luterańskiego w Gdańsku stało Ministerium Duchowne (Geistliches Ministerium), podlegające – zgodnie z praktyką tego wyznania – świeckiemu zwierzchnictwu q Rady Miejskiej, a od roku 1678 – wszystkich trzech gdańskich ordynków. Według zasad przyjętych w ordynacji z 1654 i potwierdzonych w 1701 Ministerium było ciałem kolegialnym, złożonym ze zmiennej (stosownie do obsady luterańskiej parafii i kościołów w Gdańsku) liczby osób: przewodniczącym był senior – pierwszy pastor q kościoła NMP, jego zastępca wicesenior – rektor q Gimnazjum Akademickiego i jednocześnie kaznodzieja w q kościele św. Trójcy. Następni co do rangi byli pastorzy pięciu głównych kościołów w mieście (w wypadku kościoła NMP i kościoła św. Trójcy tzw. drudzy), diakoni z tychże, na końcu zaś kaznodzieje siedmiu kościołów szpitalnych (w tym q kościoła św. Barbary, z którym to wiązał się szósty luterański okręg parafialny wewnątrz miasta).

Przyporządkowanie terytorialne poszczególnych okręgów – gmin luterańskich nawiązywało do katolickiego jeszcze podziału na parafie z 1456 roku, z tą różnicą, że zarządzany przez kalwinistów q kościoła św. Piotra i Pawła w obszarze q Starego Przedmieścia zastąpiony został w 1. połowie XVII wieku przez gimnazjalny kościoła św. Trójcy, a dla obszaru przedmieść zachodnich wzrosła rola filialnych dotąd okręgów z q kościoła Bożego Ciała i q kościoła Zbawiciela: ich kaznodzieje zostali w roku 1635 dokooptowani do grona Ministerium. Tym samym liczba parafii luterańskich w obrębie miasta wzrosła do ośmiu. W dobudowanej do kościoła św. Trójcy kaplicy św. Anny od czasów reformacji wygłaszano luterańskie kazania w języku polskim. W 1709 powołano tu osobnego kaznodzieję polskiego i dołączono do składu Ministerium. Luterańskie duszpasterstwo w języku polskim prowadzono także, opierając się na szpitalnym q kościele św. Ducha. Do zadań Ministerium Duchownego należało ordynowanie, czyli powoływanie i odwoływanie duchownych ze stanowisk kościelnych w obszarze nie tylko miasta, ale i na całym jego terytorium wiejskim, ponadto wypowiadanie się w sprawach spornych i nakładanie kar kościelnych. Poszczególni kaznodzieje w ramach swojej duchownej kariery przechodzili od stanowisk mniej ważnych, w wiejskich parafiach, do godności bardziej cenionych, w najbardziej prestiżowych zborach Starego i Głównego Miasta. Autorytet gdańskiego Ministerium sięgał daleko poza granice miejskiej jurysdykcji: na zasadzie tzw. braterskiego zaufania ordynowało ono duchownych na obszar niemal całych Prus Królewskich, a nawet poza granice Polski, na Pomorze Środkowe. Do najznakomitszych przełożonych tego gremium zaliczali się: pierwszy senior – Johann Kittelius (zm. 1590), zaangażowany w spory z kalwinistami u schyłku lat 80. XVI wieku, ponadto broniący luterańskiej ortodoksji w sporach ze zwolennikami m.in. synkretyzmu duchowni Johann Corvin (zm. 1646) i q Johann Botsack (zm. 1674). W XVIII wieku ważną rolę odegrał długoletni senior i pastor (tzw. pierwszy) kościoła NMP Joachim Weickhmann (zm. 1736). Do wybitnych teologów, duchownych przywódców Kościoła luterańskiego w Gdańsku zaliczali się ponadto rektorzy q Gimnazjum Akademickiego, w tym (poza J. Botsackiem) q Abraham Calow, q Aegidus Strauch, q Samuel Schelwig. Pośród świeckich liderów luterańskich społeczności, zwłaszcza podczas sporów z kalwinistami, wielką rolę odegrali członkowie rodziny Ferberów, np. burmistrz Constantin Ferber.

W odrębny sposób zorganizowano podstawy materialne luterańskiej organizacji kościelnej. Utworzono kasy kościelne, a zarządzanie uposażeniem poszczególnych parafii przejęli w latach 70. i 80. XVI wieku tzw. witrycy. Do nich należał zarząd nad finansami poszczególnych wspólnot, opatrywanie potrzeb materialnych parafii i zarządzanych przez nie obiektów. Luteranie mieli ponadto zasadniczy wpływ na kształt gdańskiego q szkolnictwa, działalność dobroczynną i charytatywną (q Dom Dobroczynności) i zarząd nad q szpitalami. Powstały w latach 30. XVII wieku szpitalny q kościół Zbawiciela na Zaroślaku był pierwszym luterańskim obiektem sakralnym, zbudowanym od podstaw przez luteran w obrębie szeroko pojętej jurysdykcji miejskiej Gdańska.

W XVIII wieku dał się zauważyć w Gdańsku pewien kryzys religijny, związany z szerzeniem się idei oświecenia (q Towarzystwo Przyrodnicze), a także rozwojem miejscowych lóż wolnomularskich (q wolnomularstwo). Po I rozbiorze Polski (1772) w obszarze konkurencyjnego q Zjednoczonego Miasta Chełm pojawił się wprawdzie nowy zbór ewangelicki (w 1784, na ratuszu), jednak nastąpiła również sekularyzacja dóbr niektórych instytucji szpitalnych (podobna do tej, która dotknęła katolickie dobra biskupie i klasztorne). Po włączeniu Gdańska do luterańskiego w kwestii pryncypiów Królestwa Prus (1793) utrwaliła się prawna przewaga luteran nad innymi wyznaniami, w tym katolikami. W roku 1794 pruski kodeks prawa cywilnego, tzw. Landrecht, uznał, że chłopcy z małżeństw mieszanych winni być wychowani w religii ojca, a córki w religii matki. Nowelizacja kodeksu z 1803 wprowadziła zasadę, że wszystkie dzieci z małżeństw mieszanych winny być wychowane w religii ojca. Prowadziło to do luteranizacji społeczeństwa, zwłaszcza górnych jego warstw (oficerowie, nauczyciele, przedsiębiorcy). Gdańskie Ministerium podporządkowano pruskiemu systemowi kościelnemu z obowiązującą tam zasadą, że głową tego Kościoła jest każdorazowy pruski monarcha (od 1850 roku w jego imieniu kompetencje te przejął Evangelischer Oberkirchenrat – Naczelna Kościelna Rada Ewangelicka). Po krótkim okresie przejściowym w 1800 powołano zarządzające sprawami religii i oświaty Kolegium Szkolno-Kościelne, złożone z urzędników świeckich oraz przedstawicieli gminy luterańskiej i kalwińskiej.

W oblężeniach w latach 1807 i 1813 ucierpiało wiele obiektów luterańskich na terenie miasta i jego przedmieść, wiele z nich (kościół w q szpitalu Wszystkich Bożych Aniołów, zbór w Chełmie) zostało bezpowrotnie zniszczonych, inne (np. kościół św. Ducha) poważnie uszkodzono. Po ponownym wcieleniu do Prus (1815) w Gdańsku w roku 1816 powstał osobny prowincjonalny Królewski Konsystorz Ewangelicki (Königliches Konsistorium der Provinz Westpreußen), podzielony na okręgi – superintendentury. Superintendentura gdańska (z gminą naczelną – Oberpfarr-Kirche – przy kościele NMP, przy którym rezydował superintendent) obejmowała miasto Gdańsk, łącznie z wcielonymi doń w 1814 podmiejskimi osadami, a na jego terenie ogółem 15 obiektów parafialnych, filialnych, szpitalnych itp. Taki zakres jej granic utrzymano także po likwidacji osobnej prowincji zachodniopruskiej (1824–1878) i przeniesieniu siedziby Konsystorza do Królewca. W obrębie poszczególnych gmin funkcjonowały kolegia kościelne (Kirchenkollegien), a superintendenci zobowiązani byli zwoływać synody okręgowe (Kreissynode). W 1817 roku pruski monarcha Fryderyk Wilhelm III zainicjował unię wyznaniową, ewangelicko-chrześcijańską wspólnotę luteran i kalwinistów, przy czym na podstawie rozporządzenia z 1834 ci ostatni zachowywali w ramach Konsystorza Ewangelickiego autonomię swoich gmin. Przeciwna unii z kalwinistami grupa tzw. staroluteran osiadła natomiast przy odbudowanym kościele św. Ducha (1844), w roku 1845 zyskując akceptację i zatwierdzenie monarchy. W tym ostatnim kościele zanikło w związku z tym luterańskie kaznodziejstwo w języku polskim, a poważną stratę dla duszpasterstwa w tym języku stanowiła też śmierć kaznodziei i działacza oświatowego q Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza (1855). Miarą rozwoju Kościoła luterańskiego w tym czasie było – poza renowacją wielu zniszczonych w wojnach zborów – wzniesienie wybudowanego od podstaw w 1841 roku kościoła w q Nowym Porcie (obecny q kościół Niepokalanego Serca Maryi). Do wybitnych luterańskich duchownych XIX wieku należeli: radca Konsystorza, pisarz i dramaturg q Abraham Friedrich Blech, jego syn, działacz oświatowy q Karl Adolph Blech oraz q Theodor Friedrich Kniewel, pastor NMP, wybitny muzyk i kompozytor, prekursor ekumenizmu w Gdańsku.

W 1861 roku ewangelicy stanowili 69,8% ogółu mieszkańców Gdańska, jednak ze stałą, acz nieznaczną tendencją spadkową: w 1920 było ich już tylko 61,7%. Obszar miasta dzielono przed rokiem 1920 na 15 gmin parafialnych, a do szczególnie istotnych nabytków przełomu XIX i XX wieku należały nowo wybudowane ewangelickie zbory we Wrzeszczu (m.in. q kościół św. Andrzeja Boboli). W 2. połowie XIX wieku pod wpływem pietyzmu nastąpił rozwój szeroko pojętej działalności społecznej i charytatywnej, luterańskich stowarzyszeń i organizacji kościelnych (m.in. q diakonisy), bractw trzeźwości, misji, fundacji.

W obrębie q II WMG znalazło się łącznie 5 superintendentur, w tym ogarniająca miasto superintendentura Danzig Stadt. Utworzyły one odrębną krajową jednostkę kościelną Ewangelicki Kościół Unii Staropruskiej (Evangelische Kirche der altpreußischen Union), zorganizowaną w Konsystorz Ewangelicki II WMG (Evangelisches Konsistorium für Freie Stadt Danzig). Nadrzędnym organem kolegialnym była Gdańska Krajowa Rada Kościelna (Danziger Landeskirchenrat), a na jej czele w latach 1921–1933 stał generalny superintendent (biskup) q Paul Friedrich Kalweit. W obrębie superintendentury Gdańsk-Miasto było w okresie międzywojennym łącznie 17 zborów – gmin ewangelickich. Istotna była szeroko pojęta działalność społeczna Związku Ewangelickiego (Evangelischer Bund), prowadzącego i wspierającego szkoły, ochronki, jadłodajnie, szpitale i domy opieki, aktywnego zwłaszcza w środowiskach drobnomieszczańskich, inteligenckich i robotniczych.

Od początku lat 30. XX wieku Kościół ewangelicki w Gdańsku znalazł się pod presją nazistów, którzy poprzez kontrolowany przez siebie związek religijny Niemieccy Chrześcijanie (Deutsche Christen) usiłowali narzucić swoją wizję kościoła i wiary. Na czele związku stał nowy ewangelicki bp gdański Johann Beermann. Po włączeniu II WMG do Rzeszy gdański Kościół ewangelicki podporządkowano ogólnokrajowemu Kościołowi Rzeszy (Reichskirche), z siedzibą w Berlinie.

W 1945 roku, po włączeniu Gdańska do Polski, zgodnie z okólnikiem z 19 października wszystkie znajdujące się na jego terenie ewangelickie obiekty sakralne, w tym zniszczone i uszkodzone, uznano za mienie poniemieckie, znajdujące się pod zarządem państwowym. Dekret z 8 III 1946 opcjonalnie stwarzał wprawdzie możliwość starania się o przejęcie tych świątyń także legalnie działającemu w Polsce Kościołowi ewangelicko-augsburskiemu w RP (do którego kolejnym dekretem z 19 IX 1946 wcielono Ewangelicki Kościół Unii Staropruskiej), jednak w rzeczywistości władze PRL traktowały te obiekty jako własność państwa, oddawaną czasowo do dyspozycji na potrzeby rosnącego duszpasterstwa katolickiego, gdy tymczasem duszpasterstwo ewangelickie z powodu wysiedlenia ludności niemieckiej stopniowo niemal całkowicie zanikło. Resztki luteran gdańskich przyporządkowano parafii Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Sopocie, której proboszcz, ks. Edward Dietz, jeszcze w latach 1947–1952 bezskutecznie zabiegał o zwrot kilku obiektów, w tym obu ewangelilckich kościołów we Wrzeszczu: q kościoła Lutra (q kościół garnizonowy św. Apostołów Piotra i Pawła) oraz kościół Chrystusa (q kościół św. Andrzeja Boboli). SK