NOWY PORT

Wersja z 21:11, 2 mar 2014

Nowy Port pod Gdańskiem, Samuel Donnet, 1707

Żaglowce i holowniki w porcie, po lewej Nowy Port, 1894

Nowy Port, około 1910

Widok na latarnię morską w Nowym Porcie, początek XX wieku

Nowy Port, około 1919

Nowy Port

NOWY PORT, obecnie jednostka pomocnicza miasta Gdańska (q administracyjny podział) położona u ujścia Martwej Wisły (q Wisła do Zatoki Gdańskiej, od sąsiadujących dzielnic oddzielona terenami przemysłowymi, zielonymi, nieużytkami lub wodami śródlądowymi. Leży w większości na terenach, które jeszcze w XVI wieku były zalane wodami Zatoki Gdańskiej. Niesione przez Wisłę, uchodzącą tuż za twierdzą w q Wisłoujściu, piaski i namuły – szacowane na około 2 mln m³ rocznie – odkładały się tuż za ujściem, tworząc stale powiększające się ławice piaskowe. Do zamulania i zasypywania rejonu ujścia przyczyniały się też piasek i kamienie, którymi wypełnione były ładownie statków przychodzących do Gdańska po towar, a które – wbrew przepisom – wyrzucano do morza przed wejściem do portu. W roku 1611 przyrost lądu po zachodniej stronie Wisły wynosił około 100 m w stosunku do stanu z 1596. Między lądem a wysepką powstałą z ławicy piaskowej utworzyła się niewielka głębia, zwana zachodnią, którą 6 XI 1671 wszedł do portu pierwszy statek. W latach 1674–1676 głębię przekopano, nadając jej na długości około 600 m, szerokości 14–37 m i głębokości 2,4–2,6 m. Powstał tzw. Nowy Tor Wodny (Neufahrwasser), dający początek kanałowi portowemu i niemieckiej nazwie późniejszego Nowego Portu. Tor – umacniany i pogłębiany od roku 1716 – w 1724 przejął rolę głównego, a od 1774 roku jedynego wejścia do gdańskiego portu, osłoniętego naturalnym falochronem w postaci wspomnianej, stale powiększającej się piaszczystej wysepki West Plaate (Płyta Zachodnia), która w 1845 – po całkowitej likwidacji starszego, północnego ujścia Wisły – stała się półwyspem znanym pod nazwą q Westerplatte. Do wzmocnienia pierwotnie bagnistego gruntu Nowego Portu przyczyniła się też składana na nim ziemia bagrowa z pogłębiania Nowego Toru Wodnego.

Pierwszymi zabudowaniami Nowego Portu były karczmy: Zachodnia (zbudowana przed rokiem 1577), Hakowa (Hakkenkrug – przed 1594) i Balastowa (Ballastkrug – lata 40. XVII wieku). Ich właścicielami, podobnie jak i całego terenu nadmorskiego aż po ujście Wisły, było q opactwo cystersów w Oliwie. W tym też czasie klasztor zbudował dwie siedziby rybackie przy ujściu. W roku 1627, w miejscu rozebranej karczmy Zachodniej, wzniesiono Szaniec Zachodni, leżący na lewym brzegu Wisły naprzeciw Twierdzy Wisłoujście, przebudowany w latach 1655 i 1698. Nowo powstałe grunty Nowego Portu rychło stały się przedmiotem sporów między cystersami oliwskimi, powołującymi się na nadanie księcia q Świętopełka, a miastem Gdańsk, którego władze dowodziły, że w XIII wieku grunty te jeszcze nie istniały, nie mogły więc być przedmiotem darowizny. W 1647 roku obie strony zawarły umowę, której mocą klasztor wydzierżawił miastu tereny przyległe do Wisły na 93 lata. Pomimo to w latach 70. XVII wieku zakon postawił tu jeszcze jedną karczmę, tzw. Małą Karczmę Balastową. Na mapie z roku 1692 pojawiła się też Meister Bude, wzniesiona przez miasto budka mistrza portowego. W 1724 rozpętał się kolejny ostry spór Gdańska z klasztorem o własność nowych terenów powstałych w wyniku prac hydrotechnicznych (w tym składania ziemi bagrowej) i zakończył się w roku 1739 podpisaniem nowej umowy dzierżawnej na następne 93 lata. Podczas q oblężenia Gdańska w 1734 wojska rosyjskie ostrzeliwały z Nowego Portu obóz francuski na Westerplatte i pozostającą w rękach miasta twierdzę Wisłoujście. W 1758 roku uruchomiono pierwsze dwie q latarnie morskie (tzw. blizy) wzniesione nad Nowym Torem Wodnym. 16 IX 1772, w wyniku I rozbioru Polski, Nowy Port (i Westerplatte) przeszedł we władanie państwa pruskiego, Gdańskowi uznającemu zwierzchność Rzeczypospolitej przypadły Wisłoujście i Szaniec Zachodni. Poza kontrolą Prus pozostawało więc stare ujście Wisły, tzw. Tor Północny, było ono jednak zbyt płytkie. Już następnego dnia władze pruskie zaczęły pobierać opłaty celne i portowe w takiej samej formie i wysokości, jak Gdańsk, co dla przybywających doń statków oznaczało konieczność podwójnych opłat i znacznie osłabiało konkurencyjność gdańskiego portu; aż do roku 1774 trwał o Nowy Port polsko-pruski spór dyplomatyczny z udziałem Francji i Rosji. W okresie międzyrozbiorowym (1772–1793) Prusy utworzyły nowe miejsce przeładunku towarów przy Nowym Torze Wodnym (w roku 1781 wybudowano warzelnię soli i spichrze przy obecnej ul. Solec; na mapie z roku 1790 widnieje także dźwig), co stało się zalążkiem przyszłego portu i związanej z nim osady portowej.

W 1772 roku w Nowym Porcie było zaledwie 7 domostw, 1789 – już 40. W 1785 Nowy Port otrzymał królewską szkołę elementarną (w 1797 uczęszczało do niej 54 uczniów: 37 chłopców i 17 dziewcząt); w latach 1817–1844 jej kierownikiem był poeta q Eduard Ertel. 4 IV 1793, w rezultacie II rozbioru Polski, Prusy zajęły Gdańsk i konkurujące dotąd ośrodki portowe znalazły się w jednym państwie, w roku 1806 zostały formalnie połączone (oficjalnie Nowy Port został włączony do miasta Gdańska 17 III 1814). W okresie 1803–1805 działający tu kupiec Mathias Broschke z własnych funduszy wybudował bitą drogę z Nowego Portu do Gdańska, noszącą do 1945 nazwę Broschkischerweg (q Wiślna, obecnie ciąg łączących się niegdyś ul. Starowiślnej, Chodackiego, Wiślnej przez obecne tereny stoczniowe, ul. Jana z Kolna do Bramy Oliwskiej). W roku 1807 istniały w Nowym Porcie dwa tartaki, w 1810 na najwyższym wzniesieniu powstałym z wybagrowanej ziemi (zwane odtąd Młyńską Górą (Mühlberg)) zbudowano młyn wiatrowy zwany Młynem Scharpinga. W 1807 roku Nowy Port liczył już 90 domostw i 840 mieszkańców, głównie ewangelików.

W czasie oblężenia Gdańska przez wojska napoleońskie od marca do maja 1807 roku broniły się tu silne oddziały pruskie; po zdobyciu miasta cesarz Napoleon Bonaparte wizytował twierdzę w Wisłoujściu i reduty Nowego Portu, który znalazł się w obrębie utworzonego przezeń q I Wolnego Miasta Gdańska (WMG). W roku 1813, podczas oblężenia rosyjskiego, Nowy Port bombardowany był z lądu i morza. Dwa lata później, po ustaleniach kongresu wiedeńskiego, ponownie przyłączony do Prus.

Około 1820 roku q Johann Joseph Fischer założył browar przy Weichselstraße (ul. Starowiślna). Wiek XIX przyniósł dalszy rozwój infrastruktury portowej, w wyniku którego Nowy Port stał się głównym ośrodkiem gdańskiego portu: w latach 1840–1848 Nowy Tor Wodny powiększono do szerokości 33 m i głębokości 4,7 m, a w 1882 do odpowiednio 85 m i 6,3 m. W 1831 roku oddano do użytku bitą drogę Nowy Port – Brzeźno, sfinansowaną z funduszy rosyjskich (q Brzeźno). W lutym 1840, w następstwie wielkiego zatoru lodowego (powstało nowe ujście Wisły – Wisła Śmiała), została zalana większość domów Nowego Portu. W roku 1841 uruchomiono regularną komunikację żeglugową z Gdańska. W latach 1854–1866 w Nowym Porcie funkcjonowała baza operacyjna pruskiej marynarki wojennej. W roku 1867 otwarto linię kolejową z Gdańska do Nowego Portu (długość 7,2 km). W okresie 1869–1870 wybudowano stanowiska artyleryjskie baterii portowej, a 1883–1885 kompleks koszar. W 1879 roku oddano do użytku nowy basen portowy o długości 700 m, szerokości 95 m i głębokości 8 m, Basen Władysława IV; w 1899 otwarto przy nim strefę wolnocłową. W roku 1889 uruchomiono tzw. wiślaną kolej towarową (Weichseluferbahn) od Bramy Oliwskiej wzdłuż Wisły do Portu Wiślanego, w 1899 przedłużoną południowym skrajem Nowego Portu do stacji towarowej Zaspa (q kolej). Portowy charakter dzielnicy uzupełniały karczmy, bary i tawerny, których w roku 1868 było 60. Rozwój portu i związanej z nim infrastruktury komunikacyjnej sprzyjał inwestycjom przemysłowym: w 1884 zbudowano fabrykę spirytusu, a w 1889–1891 wielką cukrownię (q przedsiębiorstwa), która w 1901 spłonęła; odbudowana w roku 1904, w rezultacie kolejnego pożaru w 1908 uległa uszkodzeniu, następnie działała do roku 1929 jako spółka akcyjna. Na początku XX wieku na skraju Nowego Portu, od strony Portu Wiślanego, wzniesiono dwa wielkie, istniejące i obecnie spichrze do składowania cukru i zboża z Ukrainy, określane łącznie jako Russenhof.

Nowy Port rozwijał się także dynamicznie jako dzielnica mieszkaniowa: 1837 liczył 2090 mieszkańców, 122 budynki mieszkalne i 85 niemieszkalnych, 1859 – 2900 mieszkańców, 184 budynki mieszkalne i 250 innych, w 1869 roku było 6019 mieszkańców. W roku 1831 wśród robotników portowych Nowego Portu pojawiło się pierwsze ognisko epidemii cholery, która pochłonęła ponad tysiąc ofiar w całym Gdańsku. W latach 1839–1841 zbudowano ewangelicki q kościół Wniebowzięcia (Himmelfahrtskirche) przy Olivaer Straße 2 (ul. Oliwska), w 1905 zastąpiony nowym (q kościołem Niepokalanego Serca Maryi); w roku 1858 konsekrowano katolicki q kościół św. Jadwigi Śląskiej przy Hedwigskirchstraße 18 (ul. ks. Góreckiego), przy którym w 1866 założono parafię. W 1878 doprowadzono do Nowego Portu wodę z ujęcia Polanki (q wodociągi). W roku 1891 Nowy Port połączono linią tramwajową z Brzeźnem (q tramwaje), a w latach 1899–1902 – z Gdańskiem (na ul. Wiślnej); w 1906 zbudowano odrębną sieć kanalizacji miejskiej. W 1910 liczyła 9636 mieszkańców. Po I wojnie światowej Nowy Port stał się częścią q II WMG i dużym skupiskiem polskiej ludności. 31 VIII 1924 liczył 13 339 mieszkańców – 7329 ewangelików i 6010 katolików, spośród których około 3 tysiące stanowili Polacy. W roku 1919 rząd polski, obok innych nieruchomości, zakupił kamienicę przy Sasper Straße 57/60 (ul. Na Zaspę), w której powstał później polski dom ludowy z salą teatralną; przyznane w 1922 na własność Polsce koszary przy Olivaer Straße 35 stały się siedzibą wielu polskich instytucji i organizacji, w tym polskiej szkoły powszechnej, do której w roku 1938 uczęszczało 149 dzieci. W 1932 roku powstało tam duszpasterstwo i kaplica dla Polaków, której rektorem był ks. q Marian Górecki. W okresie 1920–1924 w koszarach stacjonował 60-osobowy oddział wartowniczy Wojska Polskiego do nadzoru ładunków wojskowych, przeniesiony później na Westerplatte. W roku 1930 otwarto Dom Polskiego Marynarza przy Hafenstraße 27 (ul. Bugaj), którego opiekunem był komandor pilotów portowych, kpt. q Tadeusz Ziółkowski. Rok wcześniej oddano do użytku nową drogę z Gdańska do Nowego Portu, Paul-Beneke-Weg (ul. Marynarki Polskiej), na którą przeniesiono też linię tramwajową z ul. Wiślnej. W latach 1938–1944 przy Bergstraße 13B (ul. Władysława IV) działało protestanckie duszpasterstwo dla szwedzkich marynarzy.

We wrześniu 1939 roku z terenu Nowego Portu ostrzeliwano broniącą się załogę Westerplatte, a ludność cywilną (około 14 tysięcy) na czas walk wysiedlono. Od 15 IX 1939 do 31 III 1940 w dawnych koszarach istniał q obóz dla Polaków (Zivilgefangenenlager Neufahrwasser). Po jego likwidacji w roku 1940 ulokowano tam jednostkę artylerii Wehrmachtu. Podczas walk o Gdańsk w marcu 1945 zniszczono 60% budynków Nowego Portu. 30 VI 1945 Nowy Port liczył 9236 mieszkańców – 8660 Niemców, 505 Polaków i 71 osób innej narodowości. Po roku 1945 – mimo odbudowania portu – Nowy Port nie odzyskał dawnego charakteru i kolorytu dzielnicy portowej; w czasach komunistycznych port otoczono szczególnym nadzorem jako silnie strzeżoną strefę graniczną, wyrazem tej polityki była likwidacja strefy wolnocłowej w końcu lat 40. XX wieku. W roku 1951 połączony został z Gdańskiem q Szybką Koleją Miejską (w 2002 linię skrócono do przystanku Gdańsk-Brzeźno, a w 2005 zamknięto przewozy pasażerskie). W latach 1957–1962 kanał portowy na całej długości 1450 m pogłębiono do 11 m i poszerzono do 150 m kosztem m.in. półwyspu Westerplatte. W 1973 roku uruchomiono przystań promową w pobliżu wejścia do portu. Po zmianach ustrojowych w 1996 reaktywowano Wolny Obszar Celny. W roku 2006 rozebrano biegnącą przez Nowy Port bocznicę kolejową z Portu Wiślanego do stacji Zaspa Towarowa. Dwa lata później rozpoczęto program rewitalizacji dzielnicy, obejmujący m.in. rekultywację terenu dawnego Szańca Zachodniego i przekształcenie go w park.

Ważniejsze obiekty: budynek dawnej Karczmy Hakowej z XVI wieku przy ul. Oliwskiej 66, wielokrotnie przebudowywany; q kościół św. Jadwigi Śląskiej, kościół Niepokalanego Serca Maryi (franciszkanów q reformatów); latarnia morska z roku 1893, w 1984 wycofana z użytku, w 2004 udostępniona do celów turystycznych; sąsiadujący z nią budynek kapitanatu portu na dawnym Wzgórzu Pilotów przy wejściu do kanału portowego oraz budynek dworca przystani promowej Polskiej Żeglugi Bałtyckiej; zabytkowa zajezdnia tramwajowa z 1899 roku przy ul. Władysława IV; dawna łaźnia z 1905 przy ul. Strajku Dokerów 5 (po remoncie stała się oddziałem q Centrum Sztuki Współczesnej „Łaźnia”); dawna karczma Fischerów (ul. Starowiślna 2) przy ujściu q Gardzieli, obecnie w ruinie, przeznaczona do rewitalizacji; socrealistyczny gmach dawnego Morskiego Centrum Kultury zbudowany w 1954 przy ul. Marynarki Polskiej 15 w miejscu dawnego magazynu prochu, obecnie własność Banku Pekao SA; do rejestru zabytków wpisany jest też zespół urbanistyczny osady portowej z XVIII wieku. ZdK