CARILLONY

Wersja z 12:18, 27 sty 2014

Carillon w kościele św. Katarzyny

Carillon Mobilny „Gdańsk”

Carillon w Ratuszu Głównego Miasta

CARILLONY. Carillon (karylion, karillon), Glockenspiel (niem.), klokkenspel, beiaard (hol.), carillon (ang.), karilionas (lit.), instrument muzyczny z grupy idiofonów, składający się z co najmniej 23 zestrojonych brązowych dzwonów podłączonych do mechanicznej klawiatury. Często carillon ma podłączony drugi system gry, automatyczny, poruszany przez mechaniczny bęben, a ostatnio sterowany komputerowo. Kuranty bez ręcznego systemu gry nie są carillonami. Tylko historyczne instrumenty sprzed XIX wieku mogą być uważane za carillony, pomimo mniejszej liczby dzwonów bądź tylko automatycznego bębna.

Carillon Ratusza Głównego Miasta, 1561. Najstarszy w Gdańsku, zainstalowany w roku 1561 w nowej wieży q Ratusza Głównego Miasta. Składał się z 14 dzwonów w skali od f¹ do d² (f¹, g¹, a¹, b¹, c¹, d¹, es¹, e¹, f², g², a², b², c², d²) i był automatem muzycznym; odlał je znany holenderski ludwisarz Johannes Moor (Moer) z Hertogenbosch w Brabancji. Ważyły od 25 do 500 kg, łącznie około 2400 kg. Na dzwonach carillonu widniały herby Gdańska, Polski i Prus Królewskich oraz łacińska sentencja: OMNIA TEMPVS HABET ET SVIS SPATIIS TRANSEVNT VNIVERSA SVB COELO JOHANNES MOOR DE BVSCODVCIS ME FECIT ANNO DOMINI MCCCCCLX. Piętnasty dzwon był dzwonem zegarowym wybijającym godziny, półgodziny wybijał dzwon f¹. Dzwony miały tylko po jednym młocie wywołującym dźwięk. Instrument wygrywał co godzinę na przemian dwie melodie chorału protestanckiego. Układ melodii zmieniano co tydzień, zgodnie z kalendarzem liturgicznym. Zapis melodii na specjalnym metalowym bębnie średnicy 140 cm, sprzężonym z cięgłami młotów, sporządzał za pomocą żelaznych kołków miejski ustawiacz (Glockensteller). Mechanizm, nakręcany codziennie, był napędzany ciężarem o masie 280 kg. Zniszczony w 1945 roku. Ocalały z niego trzy dzwony: d¹, a², d².

Carillon kościoła św. Katarzyny, 1738. Wykonany w roku 1738 w q kościele św. Katarzyny, choć już w latach 1573–1575 istniał tam bliżej nieokreślony „mechanizm bijący” (das schlagende Werk). Instrument z 1738 roku składał się z 35 dzwonów w skali od c¹ do c⁴, odlanych przez Johanna Nicolausa Dercka z Horn (Holandia). Klawiaturę do gry ręcznej wykonał gdański organmistrz q Andreas Hildebrandt. W roku 1741 gdański zegarmistrz Daniel Böttcher przystosował instrument do gry automatycznej, konstruując na wzór carillon z Ratusza bęben do zapisu melodii. Wygrywał godziny, połówki godzin, kwadranse, niekiedy połówki kwadransów. W repertuarze znajdowały się chorały protestanckie, a melodie zmieniano zgodnie z kalendarzem liturgicznym. Zwyczajem były codzienne koncerty carillonu w wykonaniu kościelnych organistów, w dni powszednie od 11 do 11.30, w niedziele i święta od 16 do 16.30. Spłonął 3 VII 1905 w wyniku pożaru wieży kościoła.

Carillon kościoła św. Katarzyny, 1910. Po pożarze i zbiórce funduszy odbudowano hełm wieży i zamówiono nowy carillon, wykonany w ludwisarni Schillingów w Apoldzie (Turyngia). Składał się z 37 dzwonów w skali od c¹ do c⁴. Ważyły łącznie 16 760,5 kg, co było światowym ewenementem. Mechanizmy sterujące wykonała firma zegarmistrzowska Eduard Korfage i Synowie z Osnabrück w Niemczech. Carillon wyposażono również w system do gry automatycznej – bęben sterujący miał 220 cm średnicy i 220 cm długości. Zainstalowano go w roku 1910, pierwszy koncert odbył się 1 V 1910. Koncertowali na nim organiści kościoła św. Katarzyny: w latach 1910–1920 q Paul William Krieschen, w 1920–1924 Gustav Krieschen, w 1924–1942 Georg Edel, ociemniały organista q kościoła św. Barbary i carillonneur ze św. Katarzyny. Zdemontowany w 1942 w ramach ogólnoniemieckiej zbiórki metali kolorowych na potrzeby wojenne, został wraz z innymi gdańskimi dzwonami kościelnymi wywieziony z miasta do jednej z niemieckich hut. Przypadkowo ocalał, po roku 1948 jego 28 dzwonów weszło w skład 36-dzwonnego carillonu kościoła mariackiego (Marienkirche) w Lubece (Niemcy).

Carillon na Biskupiej Górce, 1940. Wykonany w Stoczni Gdańskiej (q Stocznia Królewska), składał się z 22 spiżowych dzwonów oraz zegara, z którym był powiązany. Zawieszony w roku 1940 w wieży zbudowanego rok wcześniej schroniska młodzieżowego na q Biskupiej Górce. Pierwszy koncert odbył się 26 VII 1940. W południe, w trakcie bicia dzwonów, ukazywały się na wieży modele okrętów z 1473 q „Peter von Danzig” i atakowana przez niego florencka galera, która w południe traciła główny maszt. Kurant ten sterowany był urządzeniami elektromagnetycznymi. Wojnę przetrwało 16 z jego dzwonów. W roku 1970 dzwony tego instrumentu od b do es² z dodanym g² zainstalowano w wieży Ratusza Głównego Miasta. Instrument grał w trybach automatycznym i ręcznym (pulpit z elektryczną klawiaturą na parterze Ratusza). Symbolem stała się Rota Feliksa Nowowiejskiego do słów Marii Konopnickiej, grana od 8 do 20 o pełnej godzinie. Z powodu złego stanu technicznego zdemontowany w latach 90. XX wieku.

Carillon kościoła św. Katarzyny, 1989. Powstał z inicjatywy i w wyniku starań urodzonego w Gdańsku q Hansa Eggebrechta, który przez kilka lat zbierał w całej Europie fundusze na jego wykonanie. Część dzwonów otrzymała imiona fundatorów. W latach 1986–1989 powstało w ludwisarni Royal Eijsbouts w Asten (Holandia) 37 dzwonów w skali od c¹ do c⁴. Największy z dzwonów, PAX ET RECONCILATIO (Pokój i Pojednanie), został poświęcony przez papieża Jana Pawła II 12 VI 1987 roku w q kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Pierwszy koncert carillonu odbył się 31 VIII 1989, w przeddzień 50. rocznicy wybuchu II wojny światowej. W roku 1998 instrument rozbudowano dzięki kolejnym, tym razem polskim fundatorom do 49 dzwonów w skali od c¹ do c⁵. Nowe możliwości carillonu zaprezentowano podczas inauguracyjnego koncertu w dzień patronki kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej, 28 XI 1998 – koncert zagrał Gert Oldenbeuving, carillonista z Zutphen. Instrument jest wyposażony w mechanizm do gry automatycznej oraz w klawiaturę umożliwiającą koncertowanie. Nad jego eksploatacją w uzgodnieniu z rektorem kościoła czuwa Oddział Zegarów Wieżowych q Muzeum Historycznego Miasta Gdańska, kierowany przez dr. Grzegorza Szychlińskiego. Współpracują z nim carilloniści z Belgii, Holandii, Litwy i innych krajów, w tym Gert Oldenbeuving, konsultant i koncertmistrz, który wyszkolił grupę młodych gdańskich muzyków, pełniących obecnie funkcję miejskich carillonistów, koncertujących w Gdańsku i za granicą. Pożar dachów i wieży kościoła św. Katarzyny 22 V 2006 zniszczył pulpit do gry ręcznej, ocalały dzwony oraz urządzenia sterujące w wieży. Odbudowany, ponownie pełni swoją funkcję. W roku 2006 zakupiono 50. dzwon, o masie 2835 kg, największy w zestawie; na przeszkodzie montażu stanął pożar. Dzwon ten zostanie dołączony do carillonu po ukończeniu odbudowy wieży.

Tabela: Carillon kościoła św. Katarzyny

Carillon Ratusza Głównego Miasta, 2000. Pod koniec grudnia 2000 zawieszono nowy carillon w wieży Ratusza Głównego Miasta, także pochodzący z ludwisarni Royal Eijsbouts w Asten. Inauguracyjny koncert jego dzwonów, w wykonaniu Gerta Oldenbeuvinga, odbył się w południe 31 XII 2000. Towarzyszył mu dźwięk tysięcy dzwonków w rękach zgromadzonych na Długim Targu gdańszczan, żegnających XX wiek. Składa się z 37 dzwonów w skali od g¹ do a⁴, posiada mechanizm do gry automatycznej oraz klawiaturę umożliwiającą koncertowanie, wykonaną w systemie World Standard 2006. W trybie automatycznym carillon, połączony z zegarami wieżowymi, sterowany elektronicznie, sygnalizuje krótkimi utworami pełne godziny; grane są utwory chorałowe Johanna Sebastiana Bacha, tańce polskie z epoki renesansu, Rota Feliksa Nowowiejskiego (w południe), Hymn kaszubski i hymn Gaude Mater Polonia. W trybie ręcznym, za pomocą kontuaru z klawiaturą, używany jest do regularnego i okazjonalnego koncertowania.

Carillon Mobilny, 2009. Wykonany w roku 2009 na zlecenie władz Miasta Gdańska w ludwisarni Royal Eijsbouts w Asten w Holandii. Składa się z 48 dzwonów o tonacji F¹, G¹–f⁶ o masie od 9 do 845 kg, łącznie 4868 kg. Dzwony zawieszone są w zbudowanej do tego celu przyczepie, holowanej przez ciągnik marki MAN 11.168, tam też znajduje się pulpit z klawiaturą do ręcznego grania typu World Standard 2006. Jest to jedyny w Polsce i jeden z ośmiu tego typu instrumentów w Europie. Umożliwia wykonywanie koncertów w miejscu postoju instrumentu. Carillonista w trakcie koncertu pozostaje w kontakcie z publicznością, czego pozbawiony jest podczas koncertu w wieży. Odbyły się już koncerty w Wilnie, Belgii, Holandii. W Brukseli w roku 2010 wykonano koncert szopenowski w ramach uroczystości organizowanej przez Parlament Europejski; wiele razy koncertowano w województwie pomorskim i kujawsko-pomorskim.

Koncerty. Każdego roku latem odbywają się w Gdańsku festiwale muzyki carillonowej, głównie w okresie q Jarmarku św. Dominika. Na carillonach Ratusza Głównego Miasta i kościoła św. Katarzyny grają polscy i zagraniczni carilloniści, w tym miejskie carillonistki: Małgorzata Fiebig-Drzewiecka i Monika Kaźmierczak. Często towarzyszą im zespoły orkiestrowe. W roku 2006 odbył się, po raz pierwszy w Polsce, Światowy Kongres Carillonowy, zorganizowany przez Polskie Stowarzyszenie Carillonowe z siedzibą w Gdańsku, podczas którego prezentowano koncerty na gdańskich carillonach. DP GSZ