MŁYNISKA

'''MŁYNISKA''' (Schellmühle), obecnie jedna z 30 jednostek pomocniczych Gdańska (q administracyjny podział), osiedle przemysłowe w rejonie ujścia potoku q Strzyży do q Wisły. Od północy graniczy z dzielnicą q Letnica, od zachodu i południowego zachodu z q Wrzeszczem i q Aniołkami, od południa ze Śródmieściem, od wschodu granicą jest Wisła. Dawniej osada wokół młyna nad potokiem Strzyża (tuż przy jego ujściu do Wisły), nadanego w 1261 roku przez księcia q Świętopełka gdańskim mieszczanom, Gotfrydowi de Wirceburkowi i Johannowi de Rechizowi (z prawem zbudowania drugiego). Od roku 1283 własność q opactwa cystersów w Oliwie. W 1486 był tam tartak dzierżawiony przez Gdańsk. W 1515 roku opactwo oliwskie przekazało rodzinie Lange w dzierżawę (prawem emfiteuzy) młyn, tartak, olejarnię oraz 1,5 morgi gruntu. Od 1548 do początku XVII wieku w dzierżawie gdańskiej patrycjuszowskiej rodziny Schelle, z rocznym czynszem w wysokości 8 grzywien i 10 groszy. Nazwisko tej rodziny dało początek niemieckiej nazwie osady (Schellmühle – Młyn Schellego). W 2. połowie XVI wieku majątek kilkakrotnie powiększany o grunty i pastwiska (1567, 1581, 1594 i 1596) bądź nabywane, bądź poddzierżawione od miasta i opata oliwskiego (łączny wzrost do około 1 łanu, 26,5 mórg i 75 prętów ziemi). W 1577 roku spalone przez wojska Stefana Batorego. Na przełomie XVI i XVII wieku majątek składał się z dworu (przy obecnej ul. Swojskiej 13), ogrodu i pastwisk, tzw. Zakonnych Łąk (te ostatnie po oliwskiej stronie Strzyży, ale grunty Młyniska rozciągały się także po gdańskiej stronie rzeki). Kształt dworu i zarys granic majątku zachował się na najstarszej znanej mapie okolic Gdańska z roku 1601, autorstwa q Fryderyka Berndta. Już wówczas osią osady była droga prowadząca od dworu w Młyniskach ciągiem obecnej ul. Okrąg, Klinicznej, Konarskiego do traktu z Gdańska do Oliwy (obecna q al. Zwycięstwa). W 1624 roku kolejny dzierżawca (emfiteuta), kupiec gdański Mattias Krause, wybudował browar. W 1641 w ręku jego syna Jakuba majątek liczył 3 łany i 7 mórg ziemi. W 1655 J. Krause uzyskał od opata oliwskiego q Aleksandra Kęsowskiego przywilej na założenie bielarni, gorzelni, karczem i kramów, a także osiedlenia nowych osadników, który z powodu wojny polsko-szwedzkiej w latach 1655–1660 nie został wykorzystany. Po roku 1660 dzierżawa patrycjuszowskiej gdańskiej rodziny Kerschensteinów, w sierpniu 1676 przyjmującej w Młyniskach wizytę królowej Marii Kazimiery (małżonki króla polskiego Jana III Sobieskiego). Na planie Piotra Willera z około roku 1687 z Młyniskami łączył się tzw. Stary (lub Drugi) Legan (q Składy) położony nad Wisłą, w pobliżu ujścia Strzyży: przystań i karczma na drodze wodnej do Gdańska. Od dworu do Starego Leganu biegła wzdłuż południowego brzegu Strzyży droga zwana Grenzweg (Droga Graniczna, bo rozdzielająca grunty gdańskie i klasztorne w Oliwie; obecna ul. Swojska). W 1734 roku, podczas wojny w obronie tronu króla Stanisława Leszczyńskiego, na skutek ataku gdańszczan na pozycje rosyjskie, majątek uległ zniszczeniu, dzierżawa zmieniała właścicieli. Z rąk rodziny Bleckwitzów przejęła ją patrycjuszowska rodzina Schröderów; w 1740 q Christian Schröder, późniejszy burmistrz, wydzielił z obszaru Młyniska tzw. Małe Młyniska (Reiherhof, Rejerowo), grunt w połowie drogi między Młyniskami Dużymi a traktem z Gdańska do Oliwy (obecne okolice pętli tramwajowej przy Węźle Kliniczna i część Zielonego Trójkąta). W 1745 roku z rąk Schröderów Młyniska przeszły w ręce armatora i kupca Johanna Phillipa Schultza. W 1772 ostatnim dzierżawcą – emfiteutą – z ramienia opactwa w Oliwie został kupiec Johann Michel Brunn, właściciel pobliskiej posiadłości q Brunów. <br/><br/>Po I rozbiorze (1773) i konfiskacie majątków oliwskich obie części Młyniska liczyły łącznie 4 łany i 15 mórg ziemi oraz 27 mieszkańców, głównie robotników zatrudnionych w tartaku, olejarni, browarze i na roli. Majątek, przejęty w zarząd przez pruski. Kamerę Wojenną i Domen, pozostawiono w ręku dotychczasowego dzierżawcy, wcześniejsza Grenzweg otrzymała nazwę Wygon. W roku 1773 szyper z q Chełma, Martin Winz zgłosił projekt wybudowania w Młyniskach sztucznego portu, konkurencyjnego dla Gdańska, z wykorzystaniem nurtu Strzyży (kanału około 1,5 km w górę rzeki do q Nowych Szkotów). Projekt, rozważany kilkanaście lat, odrzucono z uwagi na dużą różnicę poziomów między punktami skrajnymi (14 stopni nachylenia). W 1779 dzierżawca J.M. Brunn gruntownie przebudował dwór, olejarnię zamieniono na garbarnię. Po roku 1800 na południe od Małych Młynisk kupiec i przedsiębiorca q Jakob Kabrun wzniósł rezydencję (Maison Kabrun), również zaliczaną do obszaru Młyniska. W latach 1803–1805 kupiec z Nowego Portu Mathias Broschke przeprowadził krawędzią nad Wisłą prywatną drogę kołową (opłata 3 gr pruskie za przejazd) z Nowego Portu do Gdańska (obecnie ciąg łączących się niegdyś ulic Starowiślanej, Chodackiego – nazwa od roku 1995, q Wiślnej, w kierunku Gdańska przez obecne tereny stoczniowe, ul. Jana z Kolna do q Bramy Oliwskiej, od 1814 w rękach miasta, zwanego Broschkischerweg). Podczas działań wojennych w 1807 roku (Młyniska były bazą szturmu wojsk napoleońskich na wyspę q Ostrów) majątek uległ częściowemu zniszczeniu. Przejęty przez Francuzów dwór Brunna zamieniono na wiejską rezydencję gubernatora q I Wolnego Miasta Gdańska, gen. q Jeana Rappa, który oddał ją do dyspozycji kochance Julii Büttcher. Podczas oblężenia w roku 1813 o rezydencje Rappa i Kabruna toczyły się ciężkie walki, które doprowadziły do ich zniszczenia. Tylko główny dwór Młyniska (dawna rezydencja Brunna, a potem Rappa) został w roku 1820 odbudowany. Nadano mu klasycystyczną formę, zachowaną i obecnie. Po powrocie w 1815 roku w granice Prus majątek został sprzedany: do około 1851 posiadała go rodzina Paltow, następnie Franz Jacob Theodor Genschow (7 XII 1819 – 1 I 1890), także właściciel q Królewskiej Doliny, i do roku 1892 jego rodzina, w 1914 rodzina Hermannów; dwór wraz z gospodarstwem pozostawał w rękach prywatnych aż do roku 1945).<br/><br/>W 1. połowie XIX wieku nastąpiła powolna odbudowa i rozbudowa osady. W 1820 roku liczyła 9 domów i 49 mieszkańców, w 1885 Młyniska właściwe (bez Rejerowa) liczyły 26 domów, 409 mieszkańców na ogółem 91,7 ha ziemi. Do Młyniska zaliczono wówczas obszar obu majątków (rejon obecnej ul. Klinicznej, Okrąg, Swojskiej; ciąg tych dróg – ulic dopiero na planie z roku 1895 nazwano Schellmühler Weg), ale i dawne Legany nad Wisłą (ul. Wiślna – Neufahrwasserweg i Broschkischerweg) aż po obecną ul. Wielopole (niem. Lauentaler Weg). Ogrodnictwo w Rejerowie (Schnibbe-Handelsgärtnerei przy obecnej ul. Klinicznej / Okrąg 3/6) słynęło z uprawy szparagów (q Georg Schnibbe), pastwiska w Młyniskach właściwych były podstawą cenionej produkcji mlecznej, istniało przetwórstwo drewna i wytwórnie wapna. W 1867 roku w pobliżu przeprowadzono linię kolejową z q Oruni do Nowego Portu, w 1889 poprzez Młyniska bocznicę do Portu Wiślanego (q kolej). Zmieniło to charakter z osady rolno-przemysłowej na przemysłową (q przedsiębiorstwa i zakłady przemysłowe). Zlokalizowanie na tak ograniczonym obszarze wielu zakładów produkcyjnych powodowało, że do I wojny światowej właśnie tu wybuchało najwięcej pożarów. W roku 1885 we wsi istniała jednoklasowa szkoła dla 87 dzieci, zlikwidowana w roku 1907, po oddaniu do użytku nowoczesnej gminnej siedmioklasowej szkoły przy obecnej al. Hallera 14 (obecnie q Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka i Centrum Edukacji Nauczycieli). W latach 1899–1902 przez Broschkischerweg poprowadzono linię tramwajową (od 1914 nr 8: od Wielkiego Żurawia przez ul. Jana z Kolna do Nowego Portu; q tramwaje). W latach 90. XIX wieku zaczęły kształtować się kolejne ulice, w tym obecna Chwaszczyńska i północna część obecnej Twardej (razem z ul. Chwaszczyńską nosiły wówczas wspólną nazwę: Schellmühler Wiesendamm). Młyniska skanalizowano w początku XX wieku, wystawiając naprzeciwko dworu stację pomp (po likwidacji oczyszczalni ścieków na q Ołowiance przepompownia popadała w ruinę, obecnie – od roku 1990 – budynki wyremontowano w ramach działalności firmy Crist, zajmującej się konserwacją, naprawą i budową statków – ul. Swojska 12). 19 XI 1906 część zachodnia Młyniska (15 parcel, powierzchnia 64,53 ha, 88 mieszkańców) włączono do Gdańska; powstała tu q kolonia (Reichskolonie). 12 IV 1907 przyłączono do Gdańska kolejną parcelę o powierzchni 2,67 ha,resztę majątku (98 ha) włączono do Gdańska 1 IV 1914.<br/><br/> W okresie 1910–1912 na obrzeżach Młyniska wzniesiono q Szpital Położnictwa i Chorób Kobiecych (przy obecnej ul. Klinicznej), pojawiły się także nowe osiedla mieszkaniowe, w tym po roku 1918 tzw. Nowa Kolonia Schichaua: zespół czynszowych robotniczych kamienic w rejonie obecnej ul. Twardej i Okrąg. Wykorzystując zachodnią część ogrodniczego gospodarstwa w Rejerowie, zaprojektowano i wybudowano kameralne osiedle wiejskich, parterowych domków z ogrodami, tworzące uporządkowany geometrycznie zespół budowli nazwany Zielonym Trójkątem (Grünes Dreieck, 1945: Kącik, od 1946: Zielony Trójkąt; q Otto Kloeppel), poświęcony 26 IX 1921. W sąsiedztwie osiedla q pallotyni umieścili w 1928 roku konwikt dla chłopców, przy oddanej do użytku w końcu sierpnia 1929 Paul-Beneke-Straße (obecnie ul. Marynarki Polskiej), która oddzieliła Zielony Trójkąt od reszty Młyniska. Nowa ulica przejęła rolę Broschkischerweg (włącznie z przejęciem linii tramwajowej nr 8). Po roku 1933 na rogu Paul-Beneke-Straße i przemianowanej na Luderitzstraße (obecnie ul. Załogowa) wybudowano stadion, obecnie obiekt q Miejskiego Robotniczego Klubu Sportowego (MRKS). W 1945 roku Młyniska zostały poważnie zniszczone, ucierpiały zwłaszcza zakłady zlokalizowane nad Wisłą. Po roku 1960 na tym terenie zlokalizowano rozległy Zespół Elektrociepłowni Wybrzeże (ul. Swojska 1–6), a reszty przeobrażeń dokonała po 1975 budowa Węzła Kliniczna, która podzieliła dawną Schellmühler Weg (po 1945 ul. Kliniczna) na dwie ulice: Kliniczną i Okrąg. Dwór w Młyniskach (po roku 1945 zamieniony na budynek mieszkalny, w 1973 wpisany do rejestru zabytków) po 1995 roku poddano gruntownej renowacji, obecnie znajdują się tam siedziba Zarządu Elektrociepłowni oraz restauracja. Większość dawnych zakładów z obszaru Młyniska uległa zniszczeniu (np. fabryka chemiczna) bądź likwidacji (np. dawna fabryka zapałek, uruchomiona ponownie 15 XII 1945, do roku 1951 jedna z sześciu fabryk Polskiego Monopolu Zapałczanego, w latach 1951–1954 fabryka Polskiego Przemysłu Zapałczanego, od 1 I 1955 samodzielne przedsiębiorstwo Gdańskie Zakłady Przemysłu Zapałczanego, zaprzestała produkcji w 1986; obecnie teren zajmowany przez market Lidl). Zastąpiły je nowe przedsiębiorstwa (np. produkujący kadłuby statków CRIST). W roku 1945 spolszczone na Szelmeja, Ślemień, obecna nazwa od 1948 (przymiotnik: młyński). Po 1945 roku do stadionu przy ul. Załogowej (MRKS) dołączył wybudowany w rejonie ul. Twardej stadion q Polonii (q Stoczniowca). Współcześnie Młyniska zachowały charakter dzielnicy przemysłowej (łącznie ze Składami i wyspą Ostrów – terenami stoczniowymi) z niewielkim udziałem komunalnego mieszkalnictwa (Zielony Trójkąt, rejon ul. Twardej). {{author: SK}} <br/><br/>