WISŁA
m |
|||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
{{paper}} | {{paper}} | ||
[[File:Flisacy – wieczór nad Wisłą, Wilhelm August Stryowski, 1881.JPG|thumb|''Flisacy – wieczór nad Wisłą'', Wilhelm August Stryowski, 1881]] | [[File:Flisacy – wieczór nad Wisłą, Wilhelm August Stryowski, 1881.JPG|thumb|''Flisacy – wieczór nad Wisłą'', Wilhelm August Stryowski, 1881]] | ||
| − | '''WISŁA''', rzeka o | + | '''WISŁA''', rzeka o długości 1068,3 km (1047,5 km), powierzchnia dorzecza bez delty wynosi 194,4 tysięcy km², z czego 168,7 tysięcy km² (87%) znajduje się w Polsce, wypływa ze stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim, od Cypla Mątowskiego tworzy wraz z Nogatem deltę zwaną Żuławami Wiślanymi, poniżej q Gdańskiej Głowy uchodzi kilkoma ramionami do Zatoki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego. Odcinek od Cypla Mątowskiego do Gdańskiej Głowy nosi nazwę Leniwka. Ramionami ujściowymi (poza Nogatem) są obecnie: Wisłą Martwa (odcinek Leniwki od q Płoni Wielkiej do ujścia, nazwa zatwierdzona w 1948 roku), Wisła Śmiała, q Przekop Wisły, Szkarpawa (Wisła Elbląska). Pierwsze informacje podawane już przez autorów rzymskich w I wieku n.e. Informację Klaudiusza Ptolomeusza o ujściu Wisły naprzeciw Skandynawii z II wieku n.e. i jedno z trzech jej ujść wymienionych przez Jordanesa w połowie VI wieku można odnosić do ujścia na północ od Gdańska (bez dokładnej lokalizacji). Dokładniejsze informacje o hydrografii dolnej Wisły pochodzą z XIII–XIV wieku. Początkowy odcinek Wisły Martwej nosił nazwę „nowa woda”, co wskazywałoby, że główny nurt mógł płynąć w tym miejscu inaczej. Innymi prawobrzeżnymi ramionami w rejonie Gdańskiej Głowy były: Gęś, Przemysława (przejściowo uchodziła do Zatoki Gdańskiej koło Mikoszewa) i Wąska (wpływająca do Wisły koło q Sobieszewa). Na terenie Gdańska główny nurt płynął prawdopodobnie na południowy-zachód od aktualnego przez obszar obecnych ulic Litewskiej i Krosna. Dzisiejsze koryto główne powstało dopiero w związku z tzw. przełomem Wisły z 1371. Od roku 1380 nad Wisłą leżało q Młode Miasto. Wytyczenie koryta poniżej Gdańskiej Głowy nastąpiło w wyniku budowy wzdłuż rzeki wałów przeciwpowodziowych. Na Żuławach Gdańskich nastąpiło to około połowy XIV wieku. Odcięto wówczas od Wisły jej lewobrzeżne dopływy, m.in. Kanał Śledziowy (obecnie wypływający z okolic Długiego Pola, w górnym biegu sztuczny, w dolnym naturalny ciek wodny) i Kanał Wielki, zwany też Wysokim (obecnie wypływający między Trzciniskami a Wiślinką, uchodzący do Motławy, częściowo naturalny i częściowo sztuczny ciek wodny). Wewnątrz wału przeciwpowodziowego znalazła się tylko q Rozwójka. W 2. połowie XIV wieku na Starej Mierzei Wewnętrznej (do roku 1945 nazwa najwcześniej zasiedlonego obszaru Mierzei Wiślanej na wschód od obecnego Przekopu Wisły, ze wsiami Drewnica, Mikoszewo, Przemysław i Jantar) oddzielono Gęś, zaś wypłycenie i zanik rzeki Wąskiej były wynikiem usypania wału w poprzek obecnej q Wyspy Sobieszewskiej. Koło q Stogów, płynącym równolegle do obecnych ulic Jodłowej i Tamka, dopływem Wisły był ciek Bordune (Berdun), zwany też (Wielką, Krakowiecką, Krakowską) Łachą, a ostatnim q Warzywód Wielki. Aby zmniejszyć niebezpieczeństwo spiętrzenia lodu i wody koło Trzcianisk (przed rokiem 1643) i Sobieszewa (1597–1598), dokonano przekopów, skracając koryto Wisły.<br /><br /> W XIX wieku doszło do zasadniczych zmian w hydrografii poniżej Gdańskiej Głowy. W nocy z 31 stycznia na 1 lutego 1840 roku w wyniku zatoru lodowego koło wsi Górka (q Górki Wschodnie, q Górki Zachodnie) Wisła przerwała wydmy i utworzyła nowe ujście do morza, zwane Śmiałą Wisłą (propozycję nowej nazwy wysunął polski poeta Wincenty Pol). 31 III 1895 uruchomiono sztuczny przekop pod q Świbnem, którym skierowano wody oraz rumowisko z całego dorzecza Wisły do Zatoki Gdańskiej. Jednocześnie odcięto Wisłę Martwą od głównego koryta koło Gdańskiej Głowy, a połączono śluzą koło q Przegaliny. Zmiany te poprawiły bezpieczeństwo Gdańska (zmniejszając możliwość docierania do miasta fali powodziowej i tworzenia się zatorów lodowych) oraz warunki w porcie. Miejsce ujścia Wisły na północ od Gdańska było zmienne. Pozostałością po jednym mogło być q jezioro Zaspa, drugim – bezimienne jezioro na prawym brzegu Wisły, przy brzegu morskim, notowane w 1359 roku i jeszcze w 1733 (na północ od twierdzy q Wisłoujście). Ujścia te w bliżej nieznanym czasie zostały odcięte od morza przez przesuwające się wydmy. Od wczesnego średniowiecza główne ujście znajdowało się na wysokości obecnej przystani q Żeglugi Gdańskiej, przy ul. Sucharskiego (między obecnym nabrzeżem Obrońców Westerplatte a nabrzeżem Mew). Ze względu na stałe zapiaszczanie ujścia, wejście z redy do Wisły było niebezpieczne. Już w latach 1220–1227, w razie trudności z wpłynięciem do ujścia Wisły z powodu mielizn, przyrzeczono pomoc kupcom lubeckim. Zapewne od XIV wieku corocznie wyznaczano i znakowano tor wodny (głębię). Zapiaszczanie ujścia Wisły od strony zachodniej spowodowało w XVII wieku powstanie ławicy piaskowej o charakterze lądu stałego, q Westerplatte, i skierowanego na zachód nowego, obecnego koryta i ujścia rzeki. Po pracach hydrotechnicznych w okresie 1716–1724 głębia zachodnia, zwana Nowym Torem Wodnym (Neufahrwasser), zaczęła pełnić funkcję głównego toru wodnego. Na wschód od głębi północnej powstała płyta wschodnia (Osterplatte), która w XVIII wieku przez ławicę piaskową została połączona z płytą zachodnią (z Westerplatte). Spowodowało to zamknięcie w 1845 roku wypłyconej głębi północnej (w roku 1774 jeszcze o głębokości 1,15–1,45 m) i ostatecznie jej zasypanie w 1847. Powstał w ten sposób półwysep Westerplatte. Przy poszerzonym torze zachodnim (obecnie nosi nazwę Kanał Portowy) w XIX wieku powstał q Nowy Port. {{author: WD}} [[Category: Encyklopedia]] |
Wersja z 01:11, 25 lis 2013
WISŁA, rzeka o długości 1068,3 km (1047,5 km), powierzchnia dorzecza bez delty wynosi 194,4 tysięcy km², z czego 168,7 tysięcy km² (87%) znajduje się w Polsce, wypływa ze stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim, od Cypla Mątowskiego tworzy wraz z Nogatem deltę zwaną Żuławami Wiślanymi, poniżej q Gdańskiej Głowy uchodzi kilkoma ramionami do Zatoki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego. Odcinek od Cypla Mątowskiego do Gdańskiej Głowy nosi nazwę Leniwka. Ramionami ujściowymi (poza Nogatem) są obecnie: Wisłą Martwa (odcinek Leniwki od q Płoni Wielkiej do ujścia, nazwa zatwierdzona w 1948 roku), Wisła Śmiała, q Przekop Wisły, Szkarpawa (Wisła Elbląska). Pierwsze informacje podawane już przez autorów rzymskich w I wieku n.e. Informację Klaudiusza Ptolomeusza o ujściu Wisły naprzeciw Skandynawii z II wieku n.e. i jedno z trzech jej ujść wymienionych przez Jordanesa w połowie VI wieku można odnosić do ujścia na północ od Gdańska (bez dokładnej lokalizacji). Dokładniejsze informacje o hydrografii dolnej Wisły pochodzą z XIII–XIV wieku. Początkowy odcinek Wisły Martwej nosił nazwę „nowa woda”, co wskazywałoby, że główny nurt mógł płynąć w tym miejscu inaczej. Innymi prawobrzeżnymi ramionami w rejonie Gdańskiej Głowy były: Gęś, Przemysława (przejściowo uchodziła do Zatoki Gdańskiej koło Mikoszewa) i Wąska (wpływająca do Wisły koło q Sobieszewa). Na terenie Gdańska główny nurt płynął prawdopodobnie na południowy-zachód od aktualnego przez obszar obecnych ulic Litewskiej i Krosna. Dzisiejsze koryto główne powstało dopiero w związku z tzw. przełomem Wisły z 1371. Od roku 1380 nad Wisłą leżało q Młode Miasto. Wytyczenie koryta poniżej Gdańskiej Głowy nastąpiło w wyniku budowy wzdłuż rzeki wałów przeciwpowodziowych. Na Żuławach Gdańskich nastąpiło to około połowy XIV wieku. Odcięto wówczas od Wisły jej lewobrzeżne dopływy, m.in. Kanał Śledziowy (obecnie wypływający z okolic Długiego Pola, w górnym biegu sztuczny, w dolnym naturalny ciek wodny) i Kanał Wielki, zwany też Wysokim (obecnie wypływający między Trzciniskami a Wiślinką, uchodzący do Motławy, częściowo naturalny i częściowo sztuczny ciek wodny). Wewnątrz wału przeciwpowodziowego znalazła się tylko q Rozwójka. W 2. połowie XIV wieku na Starej Mierzei Wewnętrznej (do roku 1945 nazwa najwcześniej zasiedlonego obszaru Mierzei Wiślanej na wschód od obecnego Przekopu Wisły, ze wsiami Drewnica, Mikoszewo, Przemysław i Jantar) oddzielono Gęś, zaś wypłycenie i zanik rzeki Wąskiej były wynikiem usypania wału w poprzek obecnej q Wyspy Sobieszewskiej. Koło q Stogów, płynącym równolegle do obecnych ulic Jodłowej i Tamka, dopływem Wisły był ciek Bordune (Berdun), zwany też (Wielką, Krakowiecką, Krakowską) Łachą, a ostatnim q Warzywód Wielki. Aby zmniejszyć niebezpieczeństwo spiętrzenia lodu i wody koło Trzcianisk (przed rokiem 1643) i Sobieszewa (1597–1598), dokonano przekopów, skracając koryto Wisły.
W XIX wieku doszło do zasadniczych zmian w hydrografii poniżej Gdańskiej Głowy. W nocy z 31 stycznia na 1 lutego 1840 roku w wyniku zatoru lodowego koło wsi Górka (q Górki Wschodnie, q Górki Zachodnie) Wisła przerwała wydmy i utworzyła nowe ujście do morza, zwane Śmiałą Wisłą (propozycję nowej nazwy wysunął polski poeta Wincenty Pol). 31 III 1895 uruchomiono sztuczny przekop pod q Świbnem, którym skierowano wody oraz rumowisko z całego dorzecza Wisły do Zatoki Gdańskiej. Jednocześnie odcięto Wisłę Martwą od głównego koryta koło Gdańskiej Głowy, a połączono śluzą koło q Przegaliny. Zmiany te poprawiły bezpieczeństwo Gdańska (zmniejszając możliwość docierania do miasta fali powodziowej i tworzenia się zatorów lodowych) oraz warunki w porcie. Miejsce ujścia Wisły na północ od Gdańska było zmienne. Pozostałością po jednym mogło być q jezioro Zaspa, drugim – bezimienne jezioro na prawym brzegu Wisły, przy brzegu morskim, notowane w 1359 roku i jeszcze w 1733 (na północ od twierdzy q Wisłoujście). Ujścia te w bliżej nieznanym czasie zostały odcięte od morza przez przesuwające się wydmy. Od wczesnego średniowiecza główne ujście znajdowało się na wysokości obecnej przystani q Żeglugi Gdańskiej, przy ul. Sucharskiego (między obecnym nabrzeżem Obrońców Westerplatte a nabrzeżem Mew). Ze względu na stałe zapiaszczanie ujścia, wejście z redy do Wisły było niebezpieczne. Już w latach 1220–1227, w razie trudności z wpłynięciem do ujścia Wisły z powodu mielizn, przyrzeczono pomoc kupcom lubeckim. Zapewne od XIV wieku corocznie wyznaczano i znakowano tor wodny (głębię). Zapiaszczanie ujścia Wisły od strony zachodniej spowodowało w XVII wieku powstanie ławicy piaskowej o charakterze lądu stałego, q Westerplatte, i skierowanego na zachód nowego, obecnego koryta i ujścia rzeki. Po pracach hydrotechnicznych w okresie 1716–1724 głębia zachodnia, zwana Nowym Torem Wodnym (Neufahrwasser), zaczęła pełnić funkcję głównego toru wodnego. Na wschód od głębi północnej powstała płyta wschodnia (Osterplatte), która w XVIII wieku przez ławicę piaskową została połączona z płytą zachodnią (z Westerplatte). Spowodowało to zamknięcie w 1845 roku wypłyconej głębi północnej (w roku 1774 jeszcze o głębokości 1,15–1,45 m) i ostatecznie jej zasypanie w 1847. Powstał w ten sposób półwysep Westerplatte. Przy poszerzonym torze zachodnim (obecnie nosi nazwę Kanał Portowy) w XIX wieku powstał q Nowy Port.
