OLIWA

Wersja z 12:52, 5 wrz 2013

Widok na Oliwę od strony zachodniej

Senacki herb gminy wiejskiej Oliwa

Staw przy młynie IX na Potoku Oliwskim

Oliwa, widok ogólny od strony południowej, 1894

OLIWA, obecnie jednostka pomocnicza Gdańska (q administracyjny podział) w randze osiedla, granicząca od północy z miastem Sopotem. Początkowo miejsce przeznaczone przez q Sambora i na założenie funkcjonującego oficjalnie od roku 1186 q klasztoru cystersów. Nazwa symboliczna (oliva – drzewko oliwne), nadana przez zakonników (wbrew poglądom językoznawców, jakoby od zniekształconej słowiańskiej nazwy Oława, wcześniej cystersi założyli inny klasztor Oliva w Nawarze, Hiszpania). W XIII wieku obok klasztoru powstał q kościół św. Jakuba, parafialny dla pobliskich, należących do cystersów wsi, i przyklasztorna osada z centrum przy obecnym Starym Rynku Oliwskim, w roku 1433 zniszczona podczas najazdu husytów. Zapewne już w XV wieku powstał q szpital św. Łazarza u zbiegu traktów z q Wrzeszcza do Sopotu i z Oliwy do Chwaszczyna (obecne skrzyżowanie al. Grunwaldzkiej i ul. Opata Rybińskiego). Wieś rozwijała się przestrzennie poprzez wchłonięcie terenów wcześniejszych małych osad (jak notowanych tylko w XIII wieku Polanek czy Podgórza). W toku 1577 zniszczona podczas napadu wojsk gdańskich w okresie wojen miasta z królem polskim Stefanem Batorym. W 1610 w centrum wsi, naprzeciw bramy klasztornej (Dom Bramny, q klasztor cystersów w Oliwie), zbudowano wielką karczmę (Stary Rynek Oliwski 7), około roku 1660 przebudowaną w stylu barokowym. W XVI i XVII wieku nad q Potokiem Oliwskim i dopływami powstały co najmniej 23 zakłady przemysłowe, a przy części z nich powstały później rezydencje właścicieli. Młyny I–V na wschód od obecnej al. Grunwaldzkiej (q Jelitkowo, q Konradshammer, q Wojnowo), VI–VIII na terenie klasztoru, IX przy obecnej ul. Spacerowej, X–XX wzdłuż obecnej ul. Kwietnej i Bytowskiej (q Dolina Potoku Oliwskiego, q Dolina Szwabego, q Dolina Powagi, q Dolina Radości), XXI–XXII przy obecnej ul. Kościerskiej (q Dolina Potoku Prochowego), XXIII przy obecnej ul. Karwieńskiej (q Leśny Młyn, q Miejski Ogród Zoologiczny Wybrzeża). W połowie XVII po zachodniej stronie traktu z Oliwy do q Strzyży (obecna ul. Polanki) powstało 7 (8?) dworów (q dwory oliwskie). W 1. połowie XVIII wieku prawdopodobnie powstało tu kilka barokowych dworków, wieś liczyła wówczas około 500 mieszkańców.

W 1772 roku, po konfiskacie majątku opactwa cysterskiego przez państwo pruskie, utworzono sołectwo oliwskie. Należące do opactwa Jelitkowo, Konradshammer z Poggenkrug (q Żabianka), dwory oliwskie przy Polankach, posiadłości przy Potoku Oliwskim: Dolina Radości, Dolina Schwabego, Dolina Powagi, Młyn Prochowy i Leśny Młyn, utworzyły oddzielne jednostki adm. W roku 1807 wieś należała do q I Wolnego Miasta Gdańska (WMG). Po sekularyzacji opactwa (dekret z 31 III 1829, faktyczna kasata klasztoru 1831) sołectwo oliwskie liczyło około 70 budynków i 400 mieszkańców. Na północ od klasztoru powstały posiadłości q Ludolfina, karczma Olivenbaum (Pod Drzewem Oliwnym), później Kleinkrug (q Gospódka). Od 1832 roku zakładano nowe cmentarze przy obecnej ul. Opackiej i Czyżewskiego (q cmentarze w Oliwie). W roku 1836, po śmierci opata oliwskiego komendatariusza i bp. warmińskiego q Josepha W.F. Hohenzollern-Hechingen własnością państwową stał się pałac opatów i park (q Park Oliwski im. Adama Mickiewicza).

W 1. połowie XIX wieku wzdłuż Zoppoter Chaussee (al. Grunwaldzka), między Seestraße (ul. Pomorska) a Dultzstraße (ul. Majkowskiego) powstało osiedle robotnicze o typowej zabudowie wiejskiej. Podobna zabudowa powstała po południowej stronie Am Schlossgarten (obecna ul. Opata Rybińskiego). Od roku 1852 gmina miejska, z własną radą gminy (wójt rezydował w Domu Bramnym). W latach 1864–1871 połączona linią konnych omnibusów z Gdańska i Sopotem (q tramwaje). 12 XII 1864 przyłączono do gminy ul. Polanki, Schwabental (Dolina Schwabego) i Mühlenhof (q Młyniec); w nowych granicach Oliwa liczyła około 2 tysiące mieszkańców. W roku 1870, po wybudowaniu dworca kolejowego (q dworzec w Oliwie), powstało połączenie kolejowe (q kolej) z Gdańskiej i Koszalinem. W okresie 1873–1879 połączona linią konnego q tramwaju z Gdańska (zajezdnia znajdowała się na rogu obecnej al. Grunwaldzkiej i Pomorskiej). W 1880 liczyła 3900 mieszkańców, a w 1890 – 4300. W 1882 roku zbudowano murowaną wieżę widokową na wzgórzu Karlsberg (q Pachołek) w miejscu dawnego pawilonu widokowego, wzniesionego z polecenia przez oliwskiego opata-komendatariusza i bp. warmińskiego q Johanna K.L. von Hohenzollerna-Hechingena. Do roku 1895 zabudowana została południowa pierzeja Am Schlossgarten (ul. Opata Rybińskiego). Pięć lat później obudowana została północna część Pelonker Straße (ul. Polanki), powstała i obudowana została Georgstraße (ul. Obrońców Westerplatte). W tym czasie zaczęła powstawać zabudowa przy Bahnstraße (ul. Poczty Gdańskiej) i zachodnia strony traktu Ludolfiner Weg (ul. Czyżewskiego), prowadzącego do posiadłości q Ludolfina i do Sopotu.

W roku 1900 zamieszkiwało w Oliwę 6,5 tysiąca osób, a w 1907 – ponad 9 tysięcy. W 1901 Oliwa uzyskała połączenie tramwajowe (q tramwaje) z Gdańskiem (linia biegła traktem Kronprinzenallee – obecna ul. Wita Stwosza). W roku 1904 powstała szkoła ewangelicka przy Saltzmannstraße (ul. Opacka). Z początku XX wieku powstały osiedla w dolnej Oliwie: przy Schefflerstraße (ul. Hołdu Pruskiego) i Elisenstraße (ul. Ceynowy); środkowej: przy Gneisenaustraße (ul. Kaprów) i Albertstraße (ul. Asnyka), oraz w górnej: Waldstraße (ul. Leśna), Bergstraße (Am Wächterberg, ul. Podhalańska), Ottostraße (ul. Słoneczna), Jahnstraße (ul. Liczmańskiego). Do I wojny światowej rozwijała się zabudowa w kierunku południowym, wzdłuż Kronprinzenallee i Pelonker Straße, powstały: Lessingstraße (ul. Grottgera), Winterbergstraße (ul. Orkana), Heimstätte (ul. Noakowskiego i Zacisze). Po wschodniej stronie torów kolejowych powstały zaliczane wówczas do Oliwy osiedla w rejonie obecnej ul. Piastowskiej i Droszyńskiego, tam też w 1907 uruchomiono gazownię (obecnie q Przymorze). W 1911 powstało ujęcie wody w Dolinie Leśnego Młyna i Dolinie Radości (q wodociągi). 1 IV 1907 przyłączono do Oliwy Glettkau (Jelitkowo), Konradshammer (Przymorze) i Poggenkrug (Żabianka). W roku 1908 powstała linia tramwajowa Oliwa–Jelitkowo z przystankiem początkowym na Starym Rynku. W 1910 siedziba władz gminy została przeniesiona z Domu Bramnego do ratusza przy Am Schlossgarten. W roku 1912 uruchomiono liceum przy Pelonker Straße 130 (q gimnazjum w Oliwie, obecnie q V LO). W okresie 1913–1920 zbudowano neogotycki ewangelicki Kościół Pojednania (Versöhnungskirche), przy Pelonker Straße 131 (q kościół Matki Bożej Królowej Korony Polskiej, ul. Leśna 5/6). Od 1920 roku w granicach q II WMG, 23 V 1924 q Senat II WMG nadał gminie oliwskiej herb (q herby miasta Gdańska i dzielnic). W Oliwie urzędował ustanowiony 24 VI 1922 administrator apostolski w II WMG, bp q Eduard O’Rourke, a kiedy 30 XII 1925 papież Pius XI utworzył q diecezję gdańską, podległą bezpośrednio Stolicy Apostolskiej, jego siedzibą stał się poklasztorny kościół parafialny, podniesiony do rangi katedry (q kościół Trójcy Świętej). Po wschodniej stronie torów kolejowych (obecne Przymorze) pojawiła się zabudowa mieszkaniowa (obecna ul. Krzywoustego i Bora-Komorowskiego) oraz fabryki farb i lakierów oraz czekolady. W roku 1925 zadłużenie kasy gminnej spowodowało ogłoszenie jej bankructwa. Senat II WMG odwołał burmistrza oliwskiego Herberta Creutzburga (piastującego ten urząd od 1921 roku) i ustanowił w Oliwie zarządcę komisarycznego. 4 XI 1925 zarząd gminy podjął decyzję o przyłączeniu Oliwy do Gdańska, ratyfikowaną 5 XI 1925 przez Radę Miejską Gdańska. Ostatnie posiedzenie przedstawicielstwa gminy odbyło się 30 VI 1926, od 1 VII 1926 Oliwa została przyłączona do Gdańska. 1 V 1927 w dawnym q Pałacu Opatów otworzono Staatliches Landesmuseum für Danziger Geschichte (q Muzeum Krajowe Historii Gdańska), którego dyrektorem został q Erich Keyser. W roku 1922 w północnej części Oliwy, między obecną al. Grunwaldzką a linią kolejową, powstała wytwórnia proszków do pieczenia i środków spożywczych q Dr Oetker. Powstała wówczas Oetkerstraße (ul. Dickmanna). Przed rokiem 1930 powstało osiedle między Kronprinzenallee, Friedensschluss (ul. Abrahama) i torami kolejowymi (q Mirów) oraz osiedle między Jagowstraße (ul. Derdowskiego) i Gneisenaustraße (ul. Kaprów). Rozwijały się także tereny po wschodniej stronie linii kolejowej (osiedle mieszkaniowe między obecną ul. Krzywoustego i Bora-Komorowskiego, fabryka farb i lakierów DAOL, fabryka czekolady OLKA, osiedle w rejonie obecnych ulic Słupskiej, Arkońskiej, Szczecińskiej, Lęborskiej, Kołobrzeskiej (q Przymorze). Około roku 1927 powstała szkoła katolicka przy Klosterstraße (ul. Cystersów). Po 1930 ukształtowała się zabudowa tej ulicy; rozbudowana została też szkoła ewangelicka przy Saltzmannstraße. W 1934 wybudowano dom gminy ewangelicki przy Pelonker Straße, od 1945 dom zakonny cystersów.

Podczas II wojny światowej w latach 1941–1945 przy q Siódmym (VII) Dworze funkcjonował obóz jeniecki. W 1942 roku naprzeciw głównego wejścia do parku powstała pętla linii tramwajowej Śródmieście – Oliwa. W czasie II wojny światowej powstało osiedle mieszkaniowe przy Lessingstraße. Zajęta przez wojska radzieckie 25 III 1945. W kwietniu 1945 otwarto urząd pocztowy przy ul. Polanki 130, rozpoczęło działalność gimnazjum i liceum (q V LO) oraz pomaturalne Pedagogium (od 1946 q WSP). W lipcu 1945 uruchomiono pierwsze powojenne kino w Gdańsku: Polonia, następnie Delfin (przy ul. Armii Radzieckiej, obecnie Opata Rybińskiego). Przy ul. Obrońców Westerplatte 34 znalazła siedzibę pierwsza lokalna polska administracja, dążąca do nadania Oliwie statusu odrębnego miasta, a stojący na jej czele q Jan Wojnarski uważany był za oliwskiego burmistrza. W okresie 1945–1947 wysiedlono z Oliwy mieszkańców narodowości niemieckiej. W roku 1946 uruchomiono linię tramwajową do Jelitkowa oraz do Gdańska i Sopotu (odcinek Oliwa – Sopot zlikwidowano 1961). Dwa lata później pętlę tramwajową przeniesiono bliżej skrzyżowania al. Grunwaldzkiej i ul. Armii Radzieckiej (ul. Opata Rybińskiego). W roku 1953 otwarto q Instytut Budownictwa Wodnego PAN z siedzibą przy ul. Cystersów 11. 15 I 1954 włączono w granice administracyjne Gdańska tzw. Oliwę Leśną, 1 V 1954 utworzono ogród zoologiczny (od 1 I 1957 q Miejski Ogród Zoologiczny Wybrzeża). 27 X 1957 bp q Edmund Nowicki utworzył Biskupie Seminarium Duchowne (od 1992 q Gdańskie Seminarium Duchowne) z siedzibą w budynkach dawnego klasztoru. W roku 1958 oddano do użytku SP nr 75 przy ul. Czyżewskiego 30a. W latach 1952–1956 w północnej części Oliwy powstał zespół obiektów sportowych: w 1957 otworzono Studium Nauczycielskiego Wychowania Fizycznego (od 1969 WSWF, od 1981 AWF, q obecnie AWFis). Na przełomie lat 50.–60. XX wieku rozbudowano trakt al. Grunwaldzkiej, przebudowano pętlę tramwajową, w 1963 rozebrano zabytkowy szpital św. Łazarza. W 1958–1965 odbudowano Pałac Opatów, w którym umieszczono dział etnograficzny Muzeum Pomorskiego (obecnie Oddział Sztuki Współczesnej q Muzeum Narodowego). W roku 1962 utworzono q IX Liceum Ogólnokształcące przy ul. Bażyńskiego (obecnie rektorat q UG), a w 1968 otwarto SP nr 35 przy ul. Wąsowicza 30. W roku 1972 oddano do użytku q Halę Widowiskowo-Sportową „Olivia” przy al. Grunwaldzkiej 470, od 1970 – w południowej części, między ul. Wita Stwosza, ul. Bażyńskiego i al. Grunwaldzką znajduje się kampus uniwersytecki, siedziba UG. W latach 50.–70. XX wieku na terenie Oliwy powstały duże osiedla mieszkaniowe. W części południowej Osiedle Młodych im. Janka Krasickiego (q Siódmy Dwór), w części północno-wschodniej Osiedle Wejhera, q Wojnowo, Żabianka, w części wschodniej Osiedle Tysiąclecia i Przymorze, w części północnej Osiedle Czyżewskiego i Osiedle Budowlanych (Gospódka), w latach 1972–1976 osiedle Żabianka. W 1975 roku otwarto przystanek q SKM Gdańsk-Żabianka (od 2010 Gdańsk Żabianka – AWFiS). AK

Tabela: Oliwa. Ulice