MENONICI

Wersja z 18:28, 19 sie 2013

Wnętrze domu modlitw menonitów, przed 1945

Widok na dom modlitw menonitów w Gdańsku, przed 1883

Dom modlitw menonitów, przed 1945

MENONICI, chrześcijańskie wyznanie protestanckie o charakterze ewangelikalnym, powstałe na terenie Holandii. Za założyciela uznawany jest Menno Simmons. Głównymi wytycznymi wyznania były: chrzest dorosłych osób, postawa pacyfistyczna, zakaz przysięgania oraz czynnego udziału w życiu świeckim. Podstawą organizacji niewielkich gmin miał być Nowy Testament. Spośród wiernych wybierano nauczycieli, którzy prowadzili zajęcia z młodzieżą oraz usługiwali przy rozdawaniu sakramentów, i diakonów pełniących funkcje pomocnicze oraz opiekujących się ludźmi potrzebującymi. Prześladowani w rodzinnej Holandii, emigrowali. Na tereny gdańskie najwcześniej zaczęli przybywać w latach 50. i 60. XVI wieku. Część z nich osiedliła się w kilku dużych grupach (tzw. olendrzy) na Gdańskich i Wielkich Żuławach, zajmowali się osuszaniem terenu pod uprawy. Inni osiedli w okolicach Gdańska, stanowiąc obok Szkotów głóny trzon zagranicznych rzemieślników, przybyłych tu w 2. połowie XVI i 1. połowie XVII wieku. Jednymi z pierwszych menonitów, notowanych tu przez źródła, byli Dirk Philips i Jan de Verwer. Menonici dzielili się na dwa ugrupowania: flamandów i fryzów, co znalazło odbicie w osadnictwie. W okolicach Gdańska powstały dwa główne skupiska. Pierwsze, istniejące od XVI wieku, znajdowało się na terenie Starych Szkotów (gmina flamandzka), gdzie biskupi włocławscy osadzali ich ze względu na uprawiane rzemiosła, przynoszące znaczne dochody właścicielom terenu, oczywiście ze szkodą dla gdańskich rzemieślników. W 1727 roku zakupili tam dwa budynki na cele kultowe, nieco później wzniesiono przytułek. Wśród starszych gminy flamandzkiej, w około 1700 roku liczącej ponad tysiąc wyznawców, byli: w 1676 Heinrich von Dühren, 1694–1696 Albrecht von Dühren (syn), 1701–1746 Heinrich von Dühren, 1746–1775 Isaak Stobbe, 1788–1797 Heinrich Rohts, 1798 Jakob Kliwer.

Druga gmina, fryzyjska, znajdowała się na tzw. Drugich Nowych Ogrodach (ob. rejon ulic Jasnej i Wesołej na Siedlcach), jej centrum znajdowało się na parceli wykupionej 1636. Starszymi wspólnoty, liczącej ok. 400 wyznawców, byli: 1690–1709 Christoph Engmann (1641 – 9 IX 1709), 1734–1750 Dirk Siemens, 1750–1751 Hans von Almonde, 1751–1753 Jakob Momber, kupiec z ul. Mariackiej, 1754–1781 Hans von Steen (zm. 21 IX 1781), 1790 Jakob de Veer (2 VI 1739 – 23 VI 1807), 1797 Johann Kauenhowen (1751–1814).

W Gd. menonici odprawiali nabożeństwa w jęz. hol., dolno- i nowowysokoniemieckim, od 1762 w lit. niem. Zwykle wyróżniali się skromnym, czarnym strojem z białymi elementami. Kilkoro z gd. m. uwiecznił na rycinach q Daniel Chodowiecki. W XVII w. m. pojawili się także na q Oruńskim Przedmieściu. W 1681 handlem zajmowało się 24 spośród nich, 9 farbiarstwem. Ocenia się, że w okresie nowożytnym stanowili poniżej 1% mieszkańców gd. terenów. Z punktu widzenia prawnego byli jedną z niewielu grup wyznaniowych, której odmawiano praw na terenie miasta Gd., np. m. nie mogli uzyskać q obywatelstwa miejskiego, nabywać nieruchomości na terenie miasta (omijali ten zakaz, dokonując zakupu przez podstawione osoby); wiele q cechów odmówiło im możliwości zostania mistrzami cechowymi. Nie pozwalano im na otwarcie publicznego ośrodka kultu rel. na terenie miasta. Wyroby menonickich rzemieślników były konkurencją dla gdańszczan. M. reprezentowali różnorakie specjalizacje, jednak gł. tekstylne. Rekrutowali się z nich m.in. płóciennicy, drelicharze i farbiarze, wielu na Pomorzu było pionierami nowych gałęzi wytwórczości, np. pasamonictwa (wyroby pasmanteryjne). Zajmowali się również browarnictwem, gorzelnictwem i destylacją alkoholu. Popularność zyskały menonickie q likiery, wśród nich wyroby firmy Der Lachs (Łosoś). Menonici często łączyli produkcję z handlem, co było zabronione na terenie miasta. q Trzeci Ordynek, w części reprezentujący interesy gd. cechów, wielokrotnie podnosił kwestię stałego, dodatkowego ich opodatkowania, zamiast tylko okresowego obciążania podatkiem specjalnym. Menonici oskarżeni byli także przez gd. mieszczan o wysyłanie dobrej monety do Holandii, a tym samym o przyczynianie się do psucia ich wartości. W 1677 cechy gd. wysunęły propozycję (niezrealizowaną), aby m.in. menonitów usunąć na stałe z terytorium gd. W 1676 sprawa menonitów gd. została podjęta przez malborski sejmik generalny, projekt kolejnych restrykcji wobec nich nie zyskał jednak poparcia 3 największych miast prus.: Gd., Torunia i Elbląga, które go zablokowały. Temat, ponownie bez widocznych skutków, powrócił na sejmiku generalnym 1697, podniesiony przez katolików i cechy miejskie.

Duże szkody menonickiej społeczności przynosiły działania wojenne toczone w okolicach Gd.; w ich wyniku traciła ona domy, dobytek i warsztaty pracy, nast. mozolnie odbudowywane przez kolejne pokolenia. Dotyczy to okresu wojen szw. 1626–29, 1656–59, tzw. wojny północnej 1703–10 i q oblężenia Gd. w 1734 przez wojska ros.-prus. Populacja tej grupy społ. zmalała także w wyniku epidemii dżumy 1709 (q epidemie nowożytne) oraz z powodu zmniejszenia się skali handlu morskiego Gd., widocznej już w 2. poł. XVII w. i pogłębiającej się w XVIII w. Menonici obwiniani byli za to przez gdańszczan, stając się w poł. XVIII w. obiektem ataków, jakimi były: cofnięcie koncesji gosp., unieważnienie przywilejów królewskich i wprowadzenie podatku o ustalonej wysokości, który płaciła gmina niezależnie od liczby mieszkańców. Na polecenie króla pol. Augusta III w 1751 sporządzono spis menonickich nieruchomości na terenie miasta, nabytych w nielegalny sposób, bowiem dalej obowiązywał zakaz osiedlania się ich na terenie Gd. Komisja miejska sporządzająca ten wykaz doliczyła się 37 takich posesji. Mimo to w XVIII w. m. nadal zajmowali się tradycyjnymi zawodami, także garbarstwem. Paul Witt dzierżawił od konwentu oliwskiego w 1742 młyn garbarski (Lohmühle) nad Stawem Młyńskim (al. Grunwaldzka 533, w XIX w. młyn q Czachowskich, q willa Jodłowa), nast. zastąpił go przedstawiciel rodziny Zimmermannów. W XVIII w. najbogatsi z m. tworzyli firmy armatorskie (np. Leonard de Vogel). Według spisu z 1749 w mieście i jego okolicach mieszkało 229 rodzin, liczących ok. 1300–1500 osób.

Tabela: Rejony zasiedlenia menonitów

Menonici przywiązywali dużą wagę do znajomości Biblii i wynikających z niej nauk. Odbicie tego znajdujemy w ich imionach, wywodzących się w większości z Biblii. Na podstawie drzew genealogicznych kilku gd. rodzin (von Dühren, Momber, von Steen) można stwierdzić, że od XVI do końca XVIII w. wśród mężczyzn przeważały imiona: Adam, Abraham, Bartholomäus, Christoph, Daniel, Elias, Ephraim, Hans (Jan), Jakob, Martin, Nikolaus, Paul, Peter, Robert, a wśród kobiet: Anna, Catharina, Christina, Eva, Florentina, Maria, Sara. W XVII i XVIII w. nosili charakterystyczne dla nich, obok wymienionych wyżej, nazwiska: von Almonde, Bosch, Conwentz, Fischer, Focking, Stobbe, von Veer, Kliewer, Tiessen, Zimmermann. Mimo nieuznawania chrztu dzieci zgłaszali (do czasu powstania w 1874 państw. urzędów stanu cywilnego) w gd. kościołach ich narodziny, podobnie małżeństwa i zgony. Do końca XIX w. dominowały małżeństwa zawierane przez młodych m. w obrębie swej grupy wyznaniowej, co powodowało istnienie bliskich więzów pokrewieństwa w grupie społ., liczącej w końcu tego wieku ok. 500–600 osób. Były też wyjątki, np. małżeństwo q Karla Albrechta von Bockelmann, prof. gim. gd., z menonitką Anną Marią Loewans (1887; ich córką była pisarka q Elsa Bockelmann-Faber).

Ważnym wydarzeniem w społeczności gd. m. było połączenie się w 1808 grup fryzyjskiej i flam., w jedną gminę wyznaniową (Vereinigte Friesische und Flämische Mennonitengemeinde), reprezentującą współwyznawców przed władzami państw. i miejskimi. Starszym gminy został Heinrich von Dühren. Duże znaczenie miało wejście w życie w lutym 1814 prus. ustawy z 8 XI 1810, zwalniającej rzemieślników z obowiązkowej przynależności cechowej, co otwierało drogę do legalnej działalności na terenie Gd. dla menonickich rękodzielników, browarników i destylatorów alkoholu. Ograniczenia w ich osadnictwie w Gd. cofnięto 1800, po włączeniu miasta do państwa prus. W 1805 na przedmieściach, tradycyjnie przez nich zamieszkiwanych, odnotowano 536 m. Zniszczenie przedmieść 1807 przyśpieszyło proces naturalnego przesiedlania się m. do centrum Gd. Po 1814 w rejonie q Wrzeszcza i q Starych Szkotów pozostali gł. browarnicy i destylatorzy alkoholu, potrzebujący przestrzeni do wykonywania zawodu. Prawa i obowiązki m. w państwie prus. uregulowało rozporządzenie królewskie z 11 III 1827, a gminy gd. – statut nadany 1887 przez Prezydenta Rejencji Gd. Friedricha Heinricha Holwede. W 1904 członkami zarządu gminy menonickiej (Repräsentanten der Danziger Mennonitengemeinde) byli znani gd. notable: kupiec i etatowy radca miejski Ernst Adolf Claassen (1838–1915; q Claassen), właściciel tartaku Franz Max von Dühren (1838–1920), kupcy Johann Foth, Cornelius Eduard Lepp (1850–1926), Max Wilhelm Loewens (1861–1916), Otto Gustav Momber (1847–1929), prof. q Gimnazjum Królewskiego Albert Momber (1837–1909), browarnicy q Friedrich Wilhelm Penner (1842–1925) i Wilhelm Jakob Siemens (1835–1905), przemysłowiec August Heinrich Zimmermann (1855–1919).

W życiu gospodarczym Gd. do 1873 dominowały w browarnictwie (q browary) rodziny Fischerów i Penner ze Starych Szkotów, Siemens ze Św. Wojciecha, stanowiąc później nawet konkurencję dla wielkiego q browaru w Kuźniczkach we Wrzeszczu. Posiadali znaczący udział w destylacji i przetwórstwie alkoholu, koncentrując jego produkcję w Starych Szkotach, we Wrzeszczu i w samym Gd. – wytwórnia likierów von Steen, von Niessen (q likiery). Duże sukcesy odnosili też w handlu tekstyliami oraz w złotnictwie: rodzina Momber, złotnikiem był pochodzący z Królewca Ludwig Zimmermann (1797–1856), optykiem był Richard Penner (1867– 1944), w 2. poł. XIX w. reprezentowani byli także w handlu hurtowym (zboże, drewno, cukier), detalicznym w wielu branżach. Byli właścicielami tartaków (bracia Adolf i Franz Claassen, Franz Max von Dühren). Nastąpił też awans społ. wielu synów gd. menonitów: lekarzami byli q Franz Friedrich Fischer, Johannes Penner (1851– 1912), Cornelius Penner, prawnikami Georg von Dühren (na Śląsku), prof. q Gimnazjum Królewskiego q Albert Momber, przyrodnikiem oraz założycielem i dyr. q Muzeum Prowincji Zachodniopruskiej q Hugo Wilhelm Conwentz, człowiekiem nauki (m.in. bibliotekarzem w q Bibliotece Miejskiej) był q Johann Wilhelm Emanuel Mannhardt. Córki pastora q Jacoba Mannhardta, Luiza Wilhelmina, Anna i Helena, prowadziły szkołę średnią (q Vorbereitungschule für Knaben und Mädchen). W 1824 radnym był członek zarządu gminy menonickiej Johann Busenitz (q Busenitz).

W końcu XIX w. m. reprezentowani byli w elicie gd. sfer gosp. oraz w samorządzie miejskim. Byli radnymi i radcami w Zarządzie Miasta, jak Friedrich Eduard Stobbe (1822–96) od 1865 do śmierci, Ernst Adolf Claassen (1890–1915), Friedrich Wilhelm Penner (1896–1921). Kaznodziejami u m. byli przez ponad dwa i pół wieku współwyznawcy wybierani przez ogół gminy. Od 1774 funkcję tę pełnił Jakob de Veer (1739–1809), gorzelnik z zawodu, autor modlitewników dla członków tej wspólnoty. Na przeł. XVIII i XIX w. z wyboru: Peter Tiessen sen. (1739 – 23 III 1825), jego syn Peter Tiessen jun. (1764 – 1 X 1826), Jacob Kliever (1743 – 5 X 1826), Jacob von Dühren (1767 – 13 IV 1839), Erdmann Stobe (1741 – 22 IX 1824). Po ich śmierci większość elity gd. społeczności menonickiej uznała, że postęp cywilizacyjny wymaga – wzorem innych religii o rodowodzie ewang. – wprowadzenia funkcji zawodowego kaznodziei, przygotowanego do misji poprzez studia teol. Po 1824 funkcję tę zaproponowano Jakobowi van der Smissen z niem. Friedrichstadt. Przybył 1826 do Gd., ale 1829 wyjechał z miasta, 1835 zrezygnował z funkcji. Dopiero przybycie do Gd. młodego kaznodziei Jacoba Mannhardta rozwiązało problem: został on nie tylko kaznodzieją, ale też duchowym przywódcą tej społeczności, wiceprezesem gminy, inicjatorem wielu ważnych poczynań gd. gminy menonickiej. Podobną rolę odegrał potem jego bratanek i następca q Hermann Gottlieb Mannhardt.

Tabela: Pastorzy menoniccy

Od 1807 do 1819, po zniszczeniu świątyń menonickich, zbierali się w domach pryw., w których odbywały się nabożeństwa niedzielne, katecheza. Po 1814 starsi gminy rozpoczęli starania u władz państw. i miejskich o zgodę na budowę zboru na terenie Gd. Początkowo otrzymali zgodę na budowę przytułku; powstał on 1817 na q Zaroślaku, przy An der Mennonitenkirche 2 (ul. Menonitów). Wzniesiony został przez mistrzów: stolarza i cieślę Friedricha G. Fuchsa i murarza Johanna Gottfrieda Bretschneidera (1771–1823), kosztem 22,5 gd. florenów. Był to jednopiętrowy budynek szachulcowy z 8 mieszkaniami (2 pokoje i kuchnia) na każdym poziomie, z czterema klatkami schodowymi. W 1818, po zgodzie władz, obok przytułku m. zbudowali nowy dom modlitw. Działkę zakupił za 1000 gd. florenów i ofiarował gminie gd. m. kupiec q Johann Busenitz. Z ramienia gminy budową kierował jej prezes Heinrich von Dühren. Wzorem był dawny, zniszczony 1807 zbór (Bethaus) z q Oruńskiego Przedmieścia. Głównym wykonawcą był Johann H. Bretschneider z synem Johannem Gottfriedem. Koszt budowy prostokątnego, szachulcowego budynku z zakrystią i przedsionkiem wyniósł 46 tys. gd. florenów, prace wyposażeniowe dalsze 10,5 tys., mała architektura otoczenia – 3250; organy zakupiono w gdańskiej firmie q Heinricha Wegnera za 1443 talary. Budynek, o wymiarach zewnętrznych 24,5 × 13 m i wys. 9,5 m (z uzupełnianym z czasem wyposażeniem), dotrwał do 1945, od 1947 będąc świątynią gd. Kościoła q zielonoświątkowców. Kolejne inwestycje gmina poczyniła 1883–84, na zapleczu zboru przy ul. An der Mennonitenkirche 2 powstał piętrowy, murowany budynek plebanii z pomieszczeniami dla zarządu gminy (Predigerhaus), obok niego 1901 nowy murowany budynek szpitala – domu opieki. W 1913 zakupiono organy za 5,5 marek w gd. firmie q Ottona Heinrichsdorffa; pierwszy koncert z towarzyszeniem chóru odbył się 29 III 1914. Podczas I wojny światowej na frontach było prawie 250 członków gd. gminy menonickiej (w tym 62 oficerów, 65 podoficerów, 100 żołnierzy, 4 lekarzy w szpitalach polowych); 20 poległo, 26 zmarło od poniesionych ran. Brak informacji o udziale m. w II wojnie światowej. W 1945 i 1946 zostali wraz z ludnością niem. przesiedleni do Niemiec. PP MrGl